Warşawada geçirilen adam ölçegleri, has dogrusy, adam hukuklary boýunça ÝHHG-nyň ýygnagynda Türkmenistan bilen gönüden-göni baglanyşykly iki sany möhüm waka bolup geçdi.
Iň soňkusy bilen başlalyň, sebäbi duşuşygyň tutuş taryhynda bu iň üýtgeşik bir zat boldy we bu Türkmenistanyň öňki Daşary işler ministri we Türkmenistanyň ÝHHG-däki öňki ilçisi Batyr Berdiýewiň goşgular kitabynyň tanyşdyrylyşy boldy. Şeýle ýygnakda başga ilçiniň ýa-da ministriň kitaby hödürlenip bilmez. Batyr Berdiýewiň kitabyndan başga. Munuň düşündirişi ýönekeý. Ol bu goşgulary türmede ýazdy, ähtimal, prezident Nyýazowy wezipesinden aýyrmak synanyşygy bilen baglanyşykly derňew işleri alnyp barylýarka. Kazyýetde geçirilen kazyýetden soň ol Owadan-Depe türmesinde ýitirim boldy we hiç kim onuň hakda hiç zat eşitmedi - Türkmenistanyň häkimiýetleri onuň adyny halkyň ýadyndan hemişelik ýok etmek üçin ähli zady etdiler. Kagyz böleklerine ýazylan we gudrat bilen ýabany tebigata goýberilen bu goşgular, awtory ýitirim bolanyndan on bäş ýyl soň, halkyň ýadyna düşýär, diňe bir adamyň we maşgalasynyň şahsy betbagtçylygyny ýatdan çykarmaga mümkinçilik bermeýär. Ol köpler hakynda - garyndaşlary Türkmenistanyň türme ulgamynda yz galdyran köp maşgala hakynda.
Geň tarapdan, “Hoşlaşyk aýdymy” atly bu goşgular kitaby, tersine, Türkmenistanda düýbünden gadagan edilen atlaryň gaýdyp gelmeginiň başlangyjy bolýar. Häkimiýetler medenýetleşen dünýäde adamzada garşy jenaýat hasaplanýan zady - türmelerde yzy ýok ýitirim bolan adamlaryň bardygyny gizlemek üçin ähli tagallalary edýärler. Türmelerde döwletiň islendik tussagyň saglygy, ömri we ykbaly üçin doly jogapkärçiligiň bardygyny ýatladýaryn.
Birnäçe ýyl bäri türkmen türmelerinde ýitirim bolanlar barada maglumat gözleýän we Batyr Berdiýewiň goşgularyny tapmagy we neşir etmegi başaran “Olary diri görkeziň!” Halkara kampaniýasynyň işiniň yzygiderliligine hormat goýmalydyrys. Kampaniýa birnäçe gezek Türkmenistanyň häkimiýetlerine ýüzlendi we dereksiz ýitenleriň garyndaşlary bilen medeniyetli gepleşiklere başlamaga, şeýle hem halkara jemgyýetçiliginiň Türkmenistanda gynamalar türmeleriniň barlygy we parahatçylyk döwründe ÝHHG ýurtlarynda iň ulusy bolan ýitirim bolanlaryň köp sanly aladalaryny aradan aýyrmaga çagyrdy. Emma Türkmen häkimiýetleri, diplomatlar we daşary ýurt döwletleriniň ýokary derejeli ýolbaşçylary, ÝHHG-nyň başlygy Didýe Bukhalter, ABŞ-nyň Döwlet sekretary Jon Kerri ýaly ýitirim bolanlar baradaky soraglara dogry we düşnükli jogap bermedikleri üçin dymdylar. Germaniýanyň kansleri Angela Merkel hem Ýewropa Bileleşigi bilen Türkmenistanyň arasyndaky adam hukuklary baradaky gepleşikleriň dowamynda yzygiderli ses berdi.
Halkara jemgyýetçiliginiň iň soňky lapykeçligi, Gyzyl Haç Halkara Komitetiniň Türkmenistan hökümeti bilen ähli gepleşiklerden doly netijesizligi sebäpli çykarylmagy boldy. Başga sözler bilen aýdylanda, Gyzyl Haç Halkara Komiteti Türkmenistanyň Gyzyl Haç guramasynyň ynsanperwerlik işleriniň ýörelgelerini we esaslaryny ret edýändigini we türmelerde ýitirim bolanlaryň ykbaly barada gepleşikleri terk etmäge mejbur bolandygyny aýtdy.
“Olary diri görkeziň” kampaniýasy bilen ýüzbe-ýüz bolýan dilemma (üçünjiniň mümkinçiligini hasaba almazdan, iki garşydaş ugur bilen jedelli delil) Türkmenistanyň hökümeti bilen geçirilen gepleşikde mümkin bolan ähli delilleri tüketdi. Netije bermediler. Beýleki tarapdan, soňky iki ýylda ýitirim bolanlaryň sanawyndan başga bir tussagyň ölümi barada Türkmenistandan yzygiderli maglumatlar gelip gowuşýar we olaryň sany alty adama ýetýär. Beýleki tarapdan, soňky bir ýylda Kampaniýanyň sanawynda dereksiz ýitenleriň sany 88-den 112-e çenli artdy! Kampaniýa ýitirim bolanlaryň we tussaglykda ölenleriň täze delillerini görkezýän bu sanawlary çap edýär.
Petik? Ýagny. Indi adam hukuklaryny goraýjylar türkmen hökümeti bilen gepleşikler ýaly kyn mesele bilen ýüzbe-ýüz bolýarlar. Birnäçe ýurtdan gelen diplomatlary belli bir ýurtda “adam hukuklary meselelerine aýratyn üns berýän” ýagdaýynda bar bolan ÝHHG guraly bolan “Moskwa mehanizmi” diýlip atlandyrylýan işe başlamaga ynandyrmaly. Bu, ÝHHG sebitindäki adam hukuklary meselelerine iň çalt jogap bermegiň mehanizmi we BMG-nyň şuňa meňzeş mehanizmlerinden has çalt. Ýeri gelende aýtsak, 2002-2003-nji ýyllardaky köpçülikleýin repressiýalar barada ÝHHG-nyň aladasy bilen baglanyşykly Moskwa mehanizmi eýýäm Türkmenistanda ulanyldy. Soňra Türkmenistan Moskwanyň mehanizm işine gatnaşmakdan ýüz öwürdi we Türkmenistandan gelen bir hasabatçy gatnaşmazdan geçirildi. Şeýle-de bolsa, “Moskwa mehanizminiň” netijesi - “Deko hasabaty” (ÝHHG-nyň hasabatçysy, professor Emmanuel Dekusyň adyny göterýär) giň halkara derejesinde seslenme aldy we diňe ÝHHG-nyň beýannamalarynyň däl, eýsem iki kararyň hem esasyny düzdi. - BMG Baş Assambleýasy we BMG Howpsuzlyk Geňeşi, Türkmenistanda adam hukuklarynyň köpçülikleýin bozulmagyny ýazgarýar we Türkmenistanyň häkimiýetlerini haýal etmän duruzmaga, derňemäge we Türkmenistanyň BMG agzasy hökmünde öz borçlaryny ýerine ýetirmegine gözegçilik etmäge çagyrýar.
ÝHHG-nyň “demokratik lageriniň” ýurtlarynyň bu gezek “Moskwa mehanizmini” başlatjakdygy ýa-da etmejekdigi wagt görkezer. Şeýle-de bolsa, adam hukuklaryny goraýjylar deslapky maslahatlar geçirmezden we belli bir goldaw bolmazdan köpçülige aýan etmeýärdiler. Başga, has giň koalisiýanyň “Raýdaşlyk platformasy” çagyryşy, Türkmenistanyň prezidentini soňky saýlawlarda ýeňiş gazanmagy bilen gutlamazlyk, düşünişmek tapdy we Ýewropa Bileleşiginiň ýekeje lideri ýa-da hökümeti, şeýle hem ABŞ, Kanada we Ýaponiýa gutlag ibermedi ...
Türkmen häkimiýetleri şeýle “jaňlary” diňlärmi? Galyberse-de, ÝHHG-nyň aç-açan we yzygiderli we syýasylaşdyrylmadyk mehanizmini ulanyp, ýitirim bolanlar meselesi barada çykyş etmek üçin özboluşly bir mümkinçilik bar. Türkmen häkimiýetleriniň hem ýüzüni halas etmek we dereksiz ýitenler meselesini çözmek mümkinçiligi bar. Emma bu pursat iň soňkulardan biri bolar.
Serdar Aýtakow
Çeşme : “Azatlyk” radiosy
