Argumentler işlemese, täsir gurallaryny gözlemeli
Bu gün, 2002-nji ýylyň 25-nji noýabryndaky wakalara ýene bir gezek ýüzlenýäris, 17 ýyl mundan ozal “türkmen adalatynyň” ýigrenilýän rejimine garşy aç-açan gürlemäge het eden adamlara garşy nähili jeza berendigini ýene bir gezek ýatlamak üçin.
Derňew we kazyýet işleriniň ähli ugurlarynyň daşarky dünýäden üzňeleşmek şertlerinde hökümlerini dowam etdirýän onlarça hatda ýüzlerçe adama degişlilikde näderejede gödek we gaty bozulandygy barada köp zat aýdylýar we ýazylýar. Emma pajygaly wakalaryň ýyl dönümi şol günleri ýene bir gezek ýatlamagymyzy talap edýär.
Bu, olary diňe 25-nji noýabryň öňüsyrasynda ýatlaýandygymyzy aňlatmaýar. Muny her gün, her sagat ýada salýarys we adalata bolan umydymyzy ýitirmeýäris. Halkara adam hukuklary guramalarynyň alyp barýan işleri, Halkara Gyzyl Haç Guramasynyň wekillerine we garaşsyz synçylara türkmen türmelerine girmek baradaky soraglary orta atmak bilen, minnetdarlyk bildirýäris. Birleşen Milletler Guramasy (BMG) we Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasy (ÝHHG) tarapyndan türkmen häkimiýetlerine yzygiderli aýdylýan adam hukuklarynyň berjaý edilmegi bilen baglanyşykly köp sanly teswirleriň we teklipleriň ahyrynda öz maksadyna ýetjekdigine umyt baglaýarys we prezidentiň Türkmenistanyň bu abraýly guramalaryň çägindäki borçlaryny ýerine ýetirjekdigi baradaky kepillikleri boş söz bolup galmaz.
2002-nji ýylyň 25-nji noýabryndaky wakalar häzirki Türkmenistanyň taryhynda hemişelik gara sahypalara öwrüldi. Dekabr aýyndaky wakalar bolsa, "janyna kast etmek" diýilýän zatdan soň, bize mälim bolan we şu güne çenli diktator Saparmyrat Nyýazow tarapyndan berk goralan we "özgertmeçi" Gurbanguly Berdimuhammedow tarapyndan goralan "döwlet syry" bolmagynda galýar.
“2002-nji ýyldan bäri Türkmenistanda ýüzlerçe adam zorlukly ýitirim boldy. “Olary diri görkeziň!” Kampanýasy tarapyndan 120-den gowrak pidanyň sanawy düzüldi, şolardan azyndan 27-si tussaglykda öldi. Zor bilen ýitirim bolan we tussaglykda ölenleriň hakyky sany şübhesiz has köp "-diýip Kampaniýanyň beýanatynda aýdylýar. Gorkunç statistika!
Bu sanawdaky 49 adam agdarlyşyk synanyşygy we Prezident Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygy üçin günäkärlenen adamlar. Resmi tassyklanmadyk habarlara görä, azyndan sekiz adam tussaglykda ölüpdir. Elbetde, tussaglaryň diňe az bölegi hakda maglumat alyndy, ýöne bu maglumatlary almak gaty kyn we uly töwekgelçilik bilen baglanyşyklydy.
Ynsan hukuklaryny goraýjylaryň tagallalary netijesinde Türkmenistanyň türmelerinde zor bilen ýitirim bolanlar meselesi halkara jemgyýetçiliginiň üns merkezinde galmagyny dowam etdirýär. Türkmenistanyň adam hukuklary babatynda halkara borçnamalarynyň ýerine ýetirilmegi (has dogrusy, ýerine ýetirilmezligi) meselesi BMG şertnama komitetleriniň we iş toparlarynyň derejesinde, ÝHHG-nyň konferensiýalarynda we Ýewropa Bileleşiginiň mejlislerinde hemişe gozgalýar.
Şeýlelik bilen, 31-nji awgustda Wenada, ÝHHG-nyň Hemişelik Geňeşiniň mejlisinde mejbury ýitirim bolanlaryň pidalarynyň halkara güni mynasybetli geçirilen ýygnakda ABŞ-nyň ÝHHG-nyň wekili Garri R. Kamýan çykyş etdi. "Olary diri görkeziň!" kampaniýasyna goşulýarys we beýleki delegasiýalar bilen bile, biz Türkmenistan hökümetini zor bilen ýitirim bolmak tejribesini bes etmäge, hökümete degişli bolmadyk guramalar tarapyndan düzülen ýitirim bolanlaryň sanawyndaky ähli syýasy tussaglar baradaky maglumatlary derrew aýan etmäge, şol adamyň diridigini ýa-da nirededigini ýa-da ölen halatynda jesedini garyndaşlaryna gaýtaryp bermäge çagyrýarys "-diýdi.
Bu aralykda, türkmen häkimiýetleri türmelerde syýasy tussaglaryň bardygyny inkär edýärler we näme we kim hakda gürleşýändiklerine düşünmeýän ýaly edip, zor bilen ýitirim bolanlar baradaky soraglardan seresaplylyk bilen gaça durýarlar.
Zor bilen ýitirim bolmak meselesi häzirki wagtda has ýitileşýär, sebäbi zor bilen ýitirim bolan birnäçe tussagyň, şol sanda “25-nji noýabrda” iş kesilenleriň türme möhleti 2019-2020-nji ýyllarda gutarýar ýa-da eýýäm gutardy. Ynsan hukuklaryny goraýjylar galp aýyplamalar bilen boşadylmagy meýilleşdirilýän tussaglaryň täze türme tussaglygyna höküm edilmek howpunyň ýokarydygyny bellediler. Bu, Türkmenistanyň Döwlet serhet gullugynyň öňki başlygy Tirkiş Tyrmyýewiň boşadylmagyny görmek üçin hiç wagt ýaşamadyk we 2017-nji ýylyň ýanwar aýynda türmede ölen Tirkiş Tyrmyýew bilen bolan waka; raýat aktiwisti Gulgeldi Annanyýazow bilen şeýle boldy, 2019-njy ýylyň mart aýynda 11 ýyl azatlykdan mahrum edilipdi, ýöne türmeden içerki sürgün edilen ýere geçirildi; Bu iş kesilen Mamur Ataýew bilen baglanyşyklydy, türmede oturanda, özüni öýjükdäki ýoldaşyndan goramak üçin 15 ýyl azatlykdan mahrum etmek üçin goşmaça üç ýyl azatlykdan mahrum edildi.
Häzirki wagtda, 2002-nji ýylyň ahyrynda-2003-nji ýylyň başynda noýabr aýynda bolup geçen wakalara gatnaşandygy we azatlykdan mahrum edilendigi, ýagny daşarky dünýä bilen aragatnaşyk saklamazdan azatlykdan mahrum edilenleriň haýsydyr biriniň boşadyljakdygyny ýa-da eýýäm boşadylmajakdygyny takyk aýdyp bilmeris. Türkmen häkimiýetleri, başdan geçirilýän kazyýet işi barada başgaça pikirleri basyp ýatyrmak baradaky jenaýat we adamkärçiliksiz syýasatlarynyň şaýatlary bilen gyzyklanmaýar.
Türme ýyllarynyň özleri garrylara öwrülenleriň eneleri we atalary eýýäm aradan çykdy. Ärini ýitiren aýallar täze durmuşa başlamaga güýç tapandyrlar. Käbirleri, gadagançylyga garamazdan, çagalaryna bilim almaga we işlemäge, durmuşlaryny gowulaşdyrmaga, maşgala gurmaga we agtyklaryny görmäge kömek etmek üçin ýurtdan çykmagy başardylar.
Aýratyn bir mesele, Türkmenistanda rejimi girew hökmünde ýaşamagy dowam etdirýän tussag edilenleriň maşgalalarynyň ýagdaýy. Staliniň döwründe “Watana dönük maşgalanyň agzasy” görnüşüne nädip kesgitlenendigi barada henizem watana dönüklerin (ÇSIR) kemsidilmegi bar. Soňky 17 ýyl olara agyr ýük berdi. Eýýäm hukuklary çäklendirilen, Türkmenistanyň beýleki raýatlary ýaly däl, olar hasam mahrum edilýär. Häkimiýetleriň ýakynlarynyň ykbaly barada näbellilik bilen gynamaklary ýeterlik däl. Durmuşyny betbagt etmek üçin täze we täze usullary oýlap tapýarlar.
Türkmenistanda adatdan daşary uly we giň howpsuzlyk we hukuk goraýjy ulgam bar. Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň, Içeri işler ministrliginiň we Prezidentiň howpsuzlyk gullugynyň işgärleriniň takyk sanyny kesgitlemek entek mümkin däl, ýöne bu sanyň wezipeleriň çäkleri bilen kesgitlenýän çäklerden geçýändigi we eýýäm az mukdarda döwlet býudjetini beýleki çykdajylara zyýan ýetirýändigi mälimdir. Howpsuzlyk we hukuk goraýjy edaralaryň hatarlary işjeň ýagdaýda giňelýär we tehniki enjamlar prezidentiň hemişe üns merkezinde, ýörite hyzmatlary işgärlemek, döwrebap tehniki enjamlar bilen enjamlaşdyrmak, şeýle hem hökümet we Döwlet howpsuzlyk geňeşiniň mejlislerinde işgärleriň hünär derejesini ýokarlandyrmak meselesini yzygiderli gozgaýan prezidentiň özi.
Üçünji prezident saýlawynda ýeňiş gazanyp, kasam kabul ediş dabarasynda eden çykyşynda TDH döwlet habar gullugy tarapyndan habar berlen Berdimuhammedow ýene-de bir gezek “howpsuzlyk güýçlerini hünär we maddy-tehniki derejesini ýokarlandyrmak üçin gönükdirdi”. Bu meseläniň telefon gepleşiklerini diňlemek we internet sahypalaryny petiklemek üçin enjamlar, “Azatlyk” radiosy üçin päsgelçilikler we hatda Türkmenistandaky çagalaryň hem bilýän kameralary bilen çäklenmegi gaty ähtimal. “Adam faktory” diýilýän zat hakda aýdýarys.
Jeza beriji organlaryň tehniki taýdan näderejede enjamlaşdyrylandygyna garamazdan, toýlarda we beýleki maşgala dabaralarynda “çagyrylmadyk myhmanlar” roluny oýnaýan, “ynamsyz” adamlara, tussaglara, soraglara, gözleglere, gözegçilige gözegçilik etmek, ýumşak, pes abraýly iş, adatça, ýaşlar tarapyndan amala aşyrylýar. Olar üçin adamlaryň üstünden güýç almak, özlerini görkezmek we güýçlerini görkezmek diýmekdir. Ýöne bu ýigitlere güýç berýänler, nädip ulanmalydygyny düşündirmän, täze işe alnan ýaragly tüpeňleri beren serkerdelere meňzeýär. Ýaş “eskerler” haýsydyr bir herekete, şol sanda güýç ulanmaklyga isleg bildirenlerinde, sorag edilmegi gynamalara, “obýektiň” gözegçiligini bedenine zyýan berýän hüjüme öwrüp biler.
Ýöne tutuş oppozisiýanyň türmede ýa-da daşary ýurtlarda, adam hukuklaryny goraýjy aktiwistleriň we garaşsyz žurnalistleriň ýok ýerinde, “aýak basýanlary” kesgitlemegi öwrenen we daşarky gulaklary diňleýändigine şübhelenip, islendik söhbetdeşligi bes edýän Türkmenistana näçe “hünärmen” gerek? Olardan näçesi kesilen goçuň kellesini raýat aktiwistiniň gapysynyň aşagyna zyňmak gerek? “Azatlyk” radiosynyň garry žurnalistini köçede urmak üçin näçe "gowy ýigit" gerek?! Olaryň köpüsi güýç we bagt döwrüniň “çekistleri” bolmak isleýänleriň soňy ýok: aýlygy erbet däl, gözleg we konfiskasiýa wagtynda bir zat ýoldan çykýar ... “Dildüwşükler” türmede, ýöne garyndaşlary erkin! Olaryň hemmesi gara sanawa girizilen hem bolsa, ýurtdan çykmak hakda pikir etmegi ýatdan çykaran hem bolsa, olara yzygiderli we ýakyndan gözegçilik edilmeli. Olary oda atmak we mekdeplerden we uniwersitetlerden kowmak ýeterlik däl. Olary hünäri boýunça iş tapmak mümkinçiliginden mahrum etmek ýeterlik däl, okuwdan soň okuwyny dowam etdirmek üçin mümkinçilik bermezlik ýeterlik däl; Daşary ýurtlular bilen aragatnaşyk saklamaga, halkara guramalarynyň ofislerine baryp görmäge ýol berilmeli däldir we daşary ýurtly myhmanlaryň saparlary wagtynda daşary çykmaýandyklaryny, gadagan edilen sahypalara girmek üçin gytaklaýyn ugurlary ulanmaýandyklaryny we sosial ulgamlarda “halanýanlary” goýmaýandyklaryny üpjün etmelidiris.
“Kuratorlar” diýlip atlandyrylýan işgärleriň täze görnüşü ýüze çykdy - “Watana dönükler” maşgala agzalaryna şahsy gözegçilik edilýän adamlar. Olar "Palatalarynyň" daşarky we içerki aragatnaşyklary üçin jogapkärçilik çekýärler, haýbat atýarlar we şantaž edýärler, buýruklaryny ýerine ýetirmäge mejbur edýärler we daşary ýurtlarda ýaşaýan garyndaşlarynyň salgylaryny bermegini talap edýärler. Çig, gödek şantaj türkmenleriň “Çekistleriň” iň gowy görýän ýaragydyr. Diýmeýärler, şertimizi ýerine ýetirmeseňiz, "sizi ýaparys". Diýýärler: garşy dursaň, aýalyňy (ejeňi, gyzyňy, ogluňy, aýal doganyňy, doganyňy) “tussag ederis”. Tussaglaryň maşgalalaryny garaňkylykda saklamak ýeterlik däl, mertebesini aýak astyna almak, kemsitmek we boýun bolmaga mejbur etmek; Bu, halkara konwensiýalaryna laýyklykda gynamalaryň ulanylmagy hökmünde hem kesgitlenýär. Şeýlelik bilen Türkmenistanda diňe türmelerde we kazyýetden öňki tussaghanalarda gynamalar däl, “kuratorlaryň” ofislerinde, Milli howpsuzlyk ministrliginiň we Içeri işler ministrliginiň koridorlarynda gynaýarlar, öýde we işde gynaýarlar, garrylary, aýallary we çagalary gynaýarlar.
Adamda köplenç bil baglamaly, arz etjek adam ýok, kömek sorajak adam ýok. Adam hukuklary boýunça komissar (ombudsman) üçin birneme umyt bardy, ýöne bu hem toslama bolup çykdy. Halkara guramalaryndan Türkmenistanyň hökümetine mejbury ýitirim bolmak tejribesini togtatmak baradaky çagyryşlar, daşary ýurtly syýasatçylaryň tussaglary goldaýan sözleri we maşgalalaryna maglumat bermegi talap edýän çykyşlary käwagtlar gönüden-göni gyzyklanýan adamlaryna-da ýetip bilmeýär. Şeýle-de bolsa, adamlar umydyny ýitirmeýärler. Ähli mümkinçilikler tükenen ýaly, ähli güýç we çeşmeler tükenende, ýaşamaga näme kömek edýär?
Tatýana Şyhmyradowa: - Bu soraglaryň jogaby ýönekeý: iman, umyt we söýgi kömegi. Mundan başga-da, eýýäm aradan çykan we ýesirlikde galmagyny dowam etdirýänlere, ogullaryny hiç wagt görmedik atalaryň we eneleriň, ir ýetişen çagalarymyzyň, atalaryny görmedik agtyklaryň öňünde borjy duýgusy bolup biler. Hudaýa şükür, diňlemäge we kömek etmäge taýyn adamlar bar, olaryň köpüsi ýok, ýöne ynsanperwerligiň we adam hukuklarynyň nämedigini bilýärler we olary goramaga taýyn.
- Birnäçe wagt ozal Türkmenistanyň garaşsyz aklawçylar birleşigi we Türkmeniň adam hukuklary inisiatiwasy (TIPÇ) "Türkmenistanyň jeza çäreleri" atly bilelikdäki hasabatyny ýaýratdy, onda beýleki zatlar bilen bir hatarda 2004-2005-nji ýyllarda Ynsan hukuklaryny goraýjylaryň pikiriçe, “25 Sanjar” işinde esasy azatlykdan mahrum edilen tussaglaryň Türkmenbaşy (öňki Krasnowodsk) şäherinde ýerleşýän BLT-5 koloniýasyndan Owadan-Depä geçirilendigi habar berildi. Ýöne hasabatda aýdylyşy ýaly, hemmesi däl: ömürlik tussag edilen Boris Şyhmyradow, Guwanç Jumaýew, Nurmuhammet Orazgeldiýew we Yklym Yklimow ýaly 17 tussag Owadan Depä äkidilmedi. Hasabatyň awtorlary bu adamlaryň öldürilendigine we şonuň üçin türkmen häkimiýetleriniň hiç haçan "diridigini subut edip bilmejekdigine" ynanýarlar. 2006-njy ýylyň başynda BLT-5 türmesiniň ýerzeminleri ýaryldy we türme ýykyldy. Olaryň diridigine henizem ynanýarsyňyzmy?!
- Elbetde, beýle maglumatlar ynam goşup bilmez, ýöne umydy hem aýryp bilmez! Ömürlik tussaglyga höküm edilenleriň arasynda Türkmenistanyň Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň (MHM) gözegçilik bölüminiň öňki başlygy polkownik Annadurdy Annasähetow hem bar. 2016-njy ýylyň başynda türmede ölendigi we jesediniň jaýlanmagy üçin garyndaşlaryna iberilendigi mälimdir. Bu, ömürlik tussag edilen beýleki tussaglaryň 2005-nji ýylda Krasnowodsk BLT-5-de öldürilmändigini aňladyp biler, sebäbi olar hemişe bir ýerde, şol bir şertlerde we şol bir türmede saklanýar. Elhenç gapma-garşylyk: bir tussagyň ölümi beýlekileriň diridigine umyt döredýär ...
- Näme üçin, Türkmenistanda häkimiýet çalşylandan soňam bu adamlaryň ykbalynda hiç zat üýtgemedi?
- Munuň üçin diňe rehimdarlyk ýeterlik däl. Batyrlygy we syýasy erk görkezmek ukybyna eýe bolmaly. Iň ynsanperwer hünäriň wekillerine degişlidigine garamazdan, Prezident Berdimuhammedow, belki, özi üçin başga bir ýoly saýlap aldy - bu agyr wakalaryň soňky şaýadynyň aradan çykmagyna garaşdy. Ýogsam, neşe söwdasyna gözegçilik, korrupsiýa, nebit we gaz şertnamalaryna gözegçilik etmek, kanun işgärleriniň jenaýatçylykly hereketlerini agzamazlyk ýaly ozalky rejim tarapyndan edilen bir topar düzgün bozulmalary paş etmek üçin töwekgelçilik edipdi. Bu, şeýle hem Berdimuhammedowyň prezident oturgyjyny hiç kime bermek islemeýändigini düşündirip biler: täze döredilen "lideriň" Türkmenbaşynyň gizlin türmeleriniň gapysyny açmajakdygyna bolan ynam nirede?
- Türkmenistan ýapyk totalitar ýurt. Berdimuhammedowyň rejimi halkara basyşyna biperwaý garaýana meňzeýärmi?
"Ömürlik türme tussaglygyna höküm edilen adamlaryň nirede we haýsy şertlerde ýerleşjekdigi baradaky hakykaty bilmezligimizden gaty gorkýaryn." Ömürlik türme tussaglygy ölüm bilen deňdir, ýöne ölüm “böleklere bölünýär” - haýal, ýöne rehimsiz jeza. Häkimiýetler, adamlaryň ykbaly baradaky maglumatlary meýletin aýan etmeýärler we kanuny bozmakda günäli tapyldy. Adam hukuklaryny goraýjylaryň talap edişi ýaly, höküm edilenleri diri görkezmek üçin we biz, garyndaşlarymyz, şertsiz goldaýarys, köp sanly hukuk bozulmalaryny boýun almalydyrys! Gynamalaryň we psihotropiki neşe serişdeleriniň ulanylandygyny boýun almaly, diri we ölenleriň sany barada resmi maglumat bermeli we jaýlanan ýerleri görkezmeli, kazyýet derňew resminamalaryny açmaly, ahyrsoňy 2002-nji ýylyň 25-nji noýabrynda bolup geçen wakalara obýektiw baha bermeli. Meniň pikirimçe, çykmagyň ýekeje ýoly bar: türkmen meselesi iň ýokary derejede - döwlet baştutanlarynyň derejesinde gozgalmaly. Argumentler işlemese, täsir gurallaryny gözlemeli.
Nurgözel Baýramowa
