Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy Türkmenistanyň raýatlarynyň emläk hukuklarynyň bozulmagy barada köp habar almagy dowam etdirýär. Bu habarlara görä, käbir raýatlar ençeme ýyl bäri emläk hukuklaryny goramaga synanyşýarlar, beýlekiler kazyýet işlerinde aç-açanlygyň bolmazlygy we aşa korrupsiýa bilen ýüzbe-ýüz bolýarlar, umydyny ýitirýärler, beýlekiler, azatlykdan mahrum edilen türkmen türmelerinde bolansoň, bu talaba kanuny garamaga mümkinçilik ýok.
Geçen asyryň 90-njy ýyllarynyň ortalarynda Aşgabatda işe başlan ýaşaýyş jaýlaryny göçürmek tejribesi indi ýurduň beýleki şäherlerinde giňden ýaýrady. Öýleri häkimiýetler tarapyndan konfiskasiýa edilen raýatlaryň arasynda goşa, rus-türkmen raýatlygy bolan adamlar bar; wagtlaýyn ýurtdan çykdy; oppozisiýa agzalary we olaryň maşgalalary; "içerki duşmanlar"; dissidentler; raýat aktiwistleri we ikisine-de wepaly bolmakda güman edilýänler; ilatyň sosial taýdan goralmadyk segmentleri.
Häkimiýetler köplenç prokuraturanyň we kazyýetiň kömegi bilen bikanun eýeçilik etmek bahanasy bilen wagtlaýyn boş öýleri ele alýarlar. Mundan başga-da hakyky öý eýeleriniň häkimlikleriň / etrap we şäher häkimlikleriniň / we prokuraturanyň bikanun hereketlerine kazyýetde garşy çykmak synanyşyklary, iň gowusy, kazyýet işiniň mazmunyna degişli bolmadyk köp ýyllyk jogaplar bilen tamamlanýar.
Yza çekmek mehanizmi aşakdaky ýaly. Häkimiýetler ýaşaýyş jaýlaryny abatlaýyş ýerleriniň ýaşaýyş jaý bölüminiň işgärlerine mikro etraplarda we kwartallarda aýlanmagy we ýaşaýjylar bilen söhbetdeşlik geçirip, boş kwartiralary kesgitlemegi tabşyrýar. Şol bir wagtyň özünde, ne ýaşaýjylaryň uzak möhletli iş sapary, ne-de başga bir dynç alyş ýa-da başga bir ýurtdaky garyndaşlaryny görmek üçin syýahat, ne-de hususy eýeçilik hukugy ýa-da hususylaşdyrmak hukugy baradaky ýaşaýyş jaý eýeçiligi baradaky resminamalar hasaba alynmaýar. Mundan başga-da aýdylmadyk bir kanun bar: açylan on kwartiradan biri kwartirany açan işgäriň emlägine öwrülýär.
Eger eýeleriniň ýoklugyna şübhelenýän bolsa, mehanizm işjeňleşdirilýär we prokuratura we kazyýet güýje girýär. Kazyýetlerde boş kwartiralar öňki eýelerine garşy, jaýy girdeji (kärende tölegi, hakyna tutmak) ýa-da 90-njy ýyllarda hususylaşdyrma hökmünde nädogry ulanylýandygy sebäpli esassyz gozgalýar. Kazyýetleriň kararlary wirtual bilen doldurylýar, resminamalar, çaklamalar bilen goldanylmaýar we şikaýatçylaryň we aklawçylaryň argumentleri düýbünden reddedilýär we hatda teswirlerde-de ýazylmaýar.
Ondan soň, eýeçilik hukuklaryna garamazdan kesgitlenen kwartiralar yzyna alynýar we ozal berlen emläk hukuklary resminamalary ýatyrylýar we täze resminamalaryň ýerine ýetirilmegi bilen kwartira täze eýelerine geçirilýär. Bu, jaýyň hakyky eýeleri tarapyndan berlen resmi resminamalary göz öňünde tutmaýar.
Türkmen resmileri üçin ýakymly bir zat, oppozisiýa agzalarynyň we "içerki duşmanlaryň" kazyýet işi bolup, derrew bir topar dürli aýyplamalar we ilkinji nobatda bikanun jaý eýeçiliginde aýyplanýar. Dürli, gaty gödek manipulýasiýa arkaly, eýelerine kanuny eýeçilikdäki ýaşaýyş jaýlary derrew bikanun bolýar.
Iki ýagdaýda-da kazyýete çykmaýandygy aýdylýan kärendeçiniň ýok mahalynda kazyýet kararlary köplenç kabul edilýär. Hukuk guramasy tarapyndan öňki ýyllarda çykarylan kararlar, mysal üçin, häzirki kampaniýa üçin etrap bir häkimlik öňki jaý eýeleriniň hukuklary nädogry- bikanun diýilýär we şol bir edara görnüşli tarapyň haýyşy boýunça, kemsidiji täze düýbünden manysyz kararlar kabul edilýär. Resminamalaryň retrospektiw görnüşde işlenmegi seýrek däl. Köplenç oppozisiýa agzalary we “içerki duşmanlar” bilen 90-njy ýyllarda kanuny taýdan hususylaşdyrylan ýaşaýyş jaýy häzirki wagtda rejimiň hatyrasyna bikanun diýlip yglan edilip, ähli ýaşaýjylar göni köçä çykarylýar. Bu adamlaryň garyndaşlary umytsyzlyga uçraýarlar: "Hiç hili kazyýet işi, şikaýatlar, prezidente / adatça işgärlere bildirilýän beýannamalar ýokardan wirtual buýruga salgylanmaýar / hiç hili netije bermeýär."
Türkmen resmileriniň täze mentalitetiniň we degişli “tutmak” syýasatynyň adaty mysaly KK mysalydyr. Bu edarada on bir ýyl işlänsoň, häkimlik gaznasy üçin bikanun öýleri tapdy we hasaba aldy. "Üstünliklerimi we ýaşaýyş jaýyna hyzmat ediş trestiniň häkimlikdäki ulanylyşyny göz öňünde tutup, sebitdäki häkim maňa ýaşaýyş jaý şertlerini gowulaşdyrmak zerurlygy sebäpli maňa hyzmat öýüni bermek kararyna geldi." Bu sebitiň öňki häkimi, göçmek üçin ýeke-täk esas bolan kepilnamanyň berilmegi bilen uzak wagtlap yza çekildi. Etrapdaky täze häkim, tanyşlary üçin öýleri ulanmagy karar etdi we bikanun çözgüt bahanasy bilen KK-ny göçürmegi talap etdi. Mundan başga-da häkim Baş prokuratura haýyş iberdi, ikinjisi häkimligiň tarapyny goldaýar we häkimligiň garşysyna nägilelik bildirdi.
Dürli mysallary başdan geçirip Adalatly çözgüt tapman, ýaşaýyş jaý bölüminiň işgäri indi konflikti çözmäge kömek bermek haýyşy bilen ÝHHG-nyň ofisine ýüzlenýär. Şol bir wagtyň özünde KK "bu biziň döwletimiz üçin peýdalydy- häkimlik gaznasy üçin adamsyz öýleri kesgitledi we hasaba aldy, sebiti abadanlaşdyrmak üçin hemaýatkär tapdy. Beýleki gün habar gelip gowuşdy- bu hekaýa ýaşaýyş jaý bölüminiň işgäriniň iş meýdanyndan göçürilmegi bilen tamamlandy. Indi KK, häkimlikleriň işgärleriniň ýurduň çöken kanuny bulam-bujarlygyndan peýdalanýandyklaryna we bu işden ep-esli peýdalanjakdygyna ynanýar.
"Hususylaşdyrmak" syýasatynda aýratyn bir jeza, azatlykdan mahrum etmek jezasyny alan adamlaryň ýaşaýyş jaýy. Nyýazow etrabynyň ŽET-iň öňki işgäri Çary M., bir adam azatlykdan mahrum edilen ýerlere gidende, “häkimligiň işgärleri ilki bilen onuň ýaşaýan ýerinde ýeke ýaşaýandygy ýa-da ýokdugy bilen gyzyklanýar. Beýleki maşgala agzalary, özleri üçin ideg edip bilýärlermi?". Erkinlikden mahrum edilen ýerlerde azatlykdan mahrum edilenleriň emläginiň häkimlik işgärlerine bu jaýy benjil maksatlar üçin ulanmaga mümkinçilik berýändigine ynanýar. Çary M. Şeýle pikir edýär: “Belki, soňky ýyllarda adamlary neşe maddalaryny paýlamakda günäkärlemek endigi giňden ýaýrandyr. Bu ýagdaýda kazylar ýaşaýyş jaýyny konfiskasiýa etmek barada karar berdiler. "
Başga bir waka, çagasy bilen daşary ýurtly adamsy bilen ýaşamak üçin giden Türkmenistanyň raýaty MM bilen baglanyşykly. Nebit-Dagda galan ene-atalar öleninden soň, kanuna görä, hususylaşdyrylan kwartirasy gyzynyň adyna MM-e geçmeli. Emma ýok, häkimligiň işgärleri, hakyky mirasdüşer bolmadyk halatynda, kwartirany boş hasaplap, häkimlik balansyna geçirdiler. MM 2003-nji ýyldan bäri birtaraplaýyn tertipde hakyky däl diýip yglan eden ikinji Russiýa raýatlygyny ýitirmekden gorkup, Türkmenistana gitmäge het edip bilmedi. Ol şeýle ýagdaýlarda demokratik döwletleriň millionlarça raýatlarynyň edýän zatlaryny etdi- poçta arkaly garyndaşlaryna şäher häkimliginiň kararyna garşy çykmak üçin resmi ynanç hatyny iberdi. MM garyndaşlary ynanç haty esasynda kwartira garşy çykmaga synanyşdylar, emma şäher kazyýetiniň we şäher häkimliginiň işgärleri daşary ýurtlarda berlen ynanç hatyny Türkmenistanyň çäginde dogry hasaplamaýarlar.
Soňky ýyllarda giňden ýaýran emläk hukuklarynyň bozulmagynyň iň soňky usuly jaýlaryň ýykylmagydyr. Ýaşaýyş jaýy adamlara emläk almaga mümkinçilik bermezden birden ýykylýar. Örän şertli kompensasiýa diňe häkimiýetleriň yzarlamalaryndan gorkman häkimiýetleriň bosagasyny kakmaga het edenler tarapyndan alnyp bilner. Bu ýagdaýlarda häkimlik işgärleri, resmi wezipelerinden peýdalanyp, para almak üçin has köp kabul ederlikli ýaşaýyş jaýyny hödürläp bilerler ýa-da tersine, prezidenti öldürmek synanyşygynda günäkärlenýänleriň garyndaşlaryndaky ýaly, zerur talaplara laýyk gelmeýän ýa-da düýbünden inkär edilýän jaý berýär. Bu tejribe köpçülige “jeza” diýilýär. Mysal üçin, Hatamow maşgalasy abat bolmadyk kwartirada oturmaga mejbur bolýar, ýaşaýyş jaý meýdany standartlara laýyk gelmeýär, şeýle hem göçürilen ýerleri.
Jeza bermegiň başga bir ýörelgesi, tussagyň jaýyny ýykmakdyr. Türkmenistan hökümetiniň öňki wise-premýer-ministri Ýolly Gurbanmyradowyň mysaly adaty. Gurbanmuradowyň uzak möhletleýin azatlykdan mahrum edilendigine garamazdan, 2005-nji ýylyň ahyrynda Gurbanmyradow maşgalasynyň ýaşaýan Hudaýberdiýewiň birinji geçelgesinde ýerleşýän uly jaý hem ýykyldy. Ýolly Gurbanmyradowyň özi bu öýde 5 ýyldan gowrak wagt bäri görünmedi. Köpetdag etrabynyň işgärleri jaýyň ýykylmagynyň eýeleriniň gatnaşmazdan amala aşyrylandygyny aýtdy. Sanawy hasaba almazdan we degişli resminamalary ýerine ýetirmezden, 27 ýük maşyny näbelli tarapa äkidildi.
Alnan öýler kime berilýär? Resmi taýdan konfiskasiýa edilen ýaşaýyş jaýlarynyň göçürilenlere gowşurylandygy aýdylýar. Jaýlary, ýene-de emläk hukuklaryny bozup, ýykylanlara. Iş ýüzünde, migrantlaryň bir bölegi kadada bellenen ýaşaýyş meýdanyny we ýaşaýan ýerini hasaba almazdan, düýpli abatlanylmaga mätäç, äsgerilmedik ýagdaýda öýleri gyssagly bölüp berdiler.
Gözleg, saýlanan ýerlerde ele salnan ýaşaýyş jaýlarynyň, ýaşaýyş jaý şertleriniň gowulaşmagy üçin şäher we etrap häkimliginiň işgärlerine, Milli howpsuzlyk ministrligine, prokuratura, kazyýet we polisiýa we harby işgärlere geçirilýändigini görkezdi. Şeýlelik bilen, SS tarapyndan kesgitlenen 49 kwartiradan diňe 8-si göçüp gelenlere berildi. Galanlaryna 2 etrap gözegçisi, 2 prokuror, 1 etrap kazyýetiniň başlygy, Milli howpsuzlyk ministrliginiň 1 işgäri, 11 harby adam göçürdi. Öýleriň galan böleginde KK şaýatlygynda şäher häkimliginiň işgärleriniň garyndaşlary we söýgülileri göçüpdirler.
KK tarapyndan kesgitlenen (administrasiýada atlandyrylyşy ýaly) we bu ýerde ýaşaýan kärendeçiler sanawy hukuk goraýjy aktiwistlere iberilýär.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy.
