Türkmenistanda söz azatlygy berk çäklendirmelere sezewar edilýär. "Serhetsiz habarçylar" tarapyndan taýýarlanan 2011/2012 metbugat azatlygy indeksinde Türkmenistan 179 ýurtdan 177-nji ýerde durýar. Ýurtdaky ähli döwlet habar beriş serişdeleri berk gözegçilikde saklanýar, garaşsyz metbugat ýok we internedi ulanmak berk çäklendirmelere sezewar edilýär. BMG-nyň Adam hukuklary komitetiniň 2012-nji ýylyň mart aýynda Türkmenistandaky ýagdaýy göz öňünde tutulan mejlisinde türkmen wekiliýetiniň wekilleri Türkmenistanda halkyň erkin maglumat ýygnamak we ýaýratmak mümkinçiliginiň bardygyny öňe sürdüler. Şeýle-de bolsa, hakykatda öz pikirini aýtmaga we hökümetiň propagandasyndan tapawutly pikirleri paýlaşmaga het eden her bir adam yzarlanmalara we sütemlere sezewar edilýär.

Rejimi tankytlaýanlary yzarlamak

Resmi syýasatlary tankytlamak bilen Türkmenistanda söz azatlygyna bolan hukuklaryndan peýdalanýan adamlar gorkuzylýar we azar berilýär. Ine, şeýle hereketleriň diňe bir mysaly, 2012-nji ýylyň fewral aýynda geçiriljek prezident saýlawlaryna çenli, häzirki prezident Berdimuhammedow beýleki ýedi dalaşgäre garşy geçirilen resmi bäsleşikde haýran galdyryjy ses bilen gaýtadan saýlananda bolup geçdi: 2012-nji ýylyň 2-nji fewralynda Prezident saýlawlaryndan birnäçe gün öň adam hukuklary aktiwisti Natalýa Şabunts Azatlyk radiosyna (Azatlyk radiosynyň türkmen bölümi) interwýu berip, türkmen häkimiýetlerini ýurtda adam hukuklarynyň gödek bozulmagy üçin tankytlady. Bir günden soň gapysynda ganly goýun kellesi goýuldy. Bu, türkmenleriň gizlin gulluklary tarapyndan gorkuzmak maksady bilen edilendir.

Interneti ulanmagyň çäklendirmeleri

BMG-nyň Adam hukuklary komitetiniň şu ýylyň mart aýynda geçirilen mejlisinde Türkmenistanyň wekilýeti türkmen hökümetiniň diňe pornografiýany öz içine alýan internet sahypalaryna garşy çäklendiriji çäreleri görýändigini aýtdy. Şeýle-de bolsa, "Serhetsiz habarçylar" şol aýda çap edilen hasabatynda Türkmenistanyň internete senzurany artdyrmak bilen meşgullanýandygy barada netijä geldi.

Gundogar.org we ferghana.ru ýaly Türkmenistanda bolup geçýän wakalar barada goşmaça maglumat berýän habar saýtlary petiklenýär. Livejournal, Facebook, Twitter we Youtube ýaly sosial ulgamlar köplenç elýeterli däl. Düýbi Awstriýada ýerleşýän “Adam hukuklary boýunça türkmen başlangyjy” guramasynyň (TIPÇ)-“Hronika Türkmenistan” web sahypasy hem Türkmenistanda petiklenýär. Mundan başga-da, 2010-njy ýyldan bäri Türkmenistanda bolup geçen wakalary garaşsyz hasabat bermek we seljermek bilen tanalýan bu sahypa köp sanly kiber hüjümlerine sezewar edildi. Diňe 2012-nji ýylda alty gezekden gowrak hüjüm edildi.

2012-nji ýylyň 2-nji fewralynda “Türkmenistan Hronika” web sahypasyna näbelli hakerler hüjüm edildi we dokuz günläp galdy. TIPÇ bu hüjümiň, 2012-nji ýylyň fewral aýynda Türkmenistanda geçiriljek prezident saýlawlary bilen baglanyşykly wakalary tankytlaýan neşirleriň çap edilmeginiň öňüni almak üçin edilendigine ynanýar. Saýt işlemänkä, TIPÇ öz blogynda we Twitterde maglumat çap etmegini dowam etdirdi. TIPÇ web sahypasy öňem iki hüjüme sezewar edilipdi we şuňa meňzeş birnäçe günläp petiklendi. Bularyň birinjisi 2010-njy ýylyň 29-njy sentýabrynda bolup geçdi.

TIPÇ-iň başlygy Farid Tuhbatullin, hüjümiň öňüsyrasynda Gazagystanyň K+ hemra kanalyna beren interwýusynda Prezident Berdimuhammedowyň alyp barýan syýasatlary baradaky tankydy bellikler sebäpli amala aşyryldy diýip hasaplaýar. 2011-nji ýylyň iýul aýynda Türkmen häkimiýetleriniň ýapmaga synanyşan Abadan şäherindäki harby ammarlarda bolup geçen partlamalar barada bir topar makala çap edilenden soň, web sahypasyna ýene hüjüm edildi we birnäçe günläp ýapyldy.

Internet forumlaryna türkmen häkimiýetleri hem ýakyndan gözegçilik edýärler. Aşakda beýan edilen ýagdaýda, TIPÇ ulanyjylaryň syýasy we dini meseleler boýunça düşündirişleriniň köpelmegi sebäpli howpsuzlyk hyzmatlarynyň meşhur foruma garşy repressiw çäreleri gören bolmagy mümkin diýip hasaplaýar. Dürli mowzuklarda gepleşikleri geçirýän “Ertir.com” türkmen onlaýn forumy, 2009-njy ýylda işe başlaly bäri türkmen ýaşlarynyň arasynda iň meşhur web çeşmeleriniň birine öwrüldi. Forum 2012-nji ýylyň iýun aýynyň köpüsinde Türkmenistanda petiklenipdi. 1-nji iýunda bolup geçen bir topar haker hüjüminden soň, forum elýeterli bolmady we 13-nji iýula çenli dowam etdi, 14-15-nji iýunda täzeden petiklenýänçä gysga wagtyň içinde onlaýn peýda boldy. Şondan bäri foruma girip bolýar. Forum ýapylanda türkmen ulanyjylary henizem proksi serwer arkaly girip bildiler.

Häkimiýetler elektron aragatnaşyga gözegçilik edýärler. 2012-nji ýylyň 16-njy fewralyndan başlap, Gmail ulanyjylary on günläp e-poçta girip bilmediler.

TIPÇ, munuň Türkmenistanyň howpsuzlyk gullugy tarapyndan ulanyjylaryň 17-nji fewralda gaýtadan saýlanan prezident Berdimuhammedowyň kasam kabul ediş dabarasy we bir gün soň bolup geçen Milli Baýdak gününi bellemek barada ýurduň daşyndan maglumat ibermeginiň öňüni almak üçin edilendigine ynanýar. 2011-nji ýylyň iýul aýynda Abadan şäherinde bolup geçen wakalaryň netijesinde, türkmen raýatlary bu wakalar barada ilkinji maglumatlary ibermek üçin internetden peýdalananda, türkmen häkimiýetleri hökümetiň propagandasyna garşy çykmagyň öňüni almak barada çynlakaý alada etdiler.

Prezident Berdimuhammedow ilkinji gezek işe başlanda, internetiň ulanylyşyny ösdürmegi wada berdi. Şeýle-de bolsa, 2007-nji ýylda 15 internet kafesi açylandan soň başga hiç biri açylmady. Mundan başga-da, internet kafelerine gelýänleriň hemmesi pasport bermeli, hasaba alynmaly we internete sarp edilen wagty görkezmeli. Habar alyş gullugy haýsy internet mazmunyna seredilendigini kesgitleýär.

Hususy internet liniýalaryny ulanmak gymmatlygyna galýar we türkmen döwlet üpjünçisi Altyn Asyr tarapyndan üpjün edilýän internet aragatnaşygynyň hili kanagatlanarly däl: birikme tizligi gaty haýal, esasanam surat we wideo ýükläp bilmezlige sebäp bolýar. Altyn Asyr, 2010-njy ýylyň dekabrynda Russiýanyň “Mobile TeleSystems” (MTS) bazaryndan kowulmagy netijesinde monopoliýa (ýeke-täk hojaýyn) aldy. 2012-nji ýylyň maý aýynda MTS türkmen häkimiýetleri bilen täze şertnama baglaşdy we awgust aýynyň ahyrynda döwlet metbugatynda ençeme bildirişler bilen birlikde Türkmenistanda internet aragatnaşyk hyzmatlaryny bermegi dowam etdirdi. Bu bildirişleriň birinde MTS “müşderileriň birikme meselesinde kynçylyk çekip biljekdigini” duýdurdy.

Metbugat pudagyndaky meseleler

Türkmen häkimiýetleri ideologiki propaganda üçin ulag hökmünde ulanylýan döwlet gazetlerine berk gözegçilik edýärler. Bu gazetler prezidenti öwýär we ýurtda hökümet bilen baglanyşykly dürli wakalary jikme-jik beýan edýär, şol bir wagtyň özünde halkyň esasy zerurlyklaryň bahasynyň ýokarlanmagy ýaly möhüm meselelerine üns bermeýär.

Döwlet eýeçiligindäki metbugat serişdelerine bolan gyzyklanma neşirleriň berk senzurasy we pes hili sebäpli türkmen okyjylary bilen çäklenýär. Hepdelik metbugat “Türkmen Dili” iň meşhur, 117,500 abonenti bar. Rus dilinde çap edilýän ýeke-täk “Neýtral Türkmenistan” gazetiniň abonenti bary-ýogy 49,000.

Döwlet neşirlerine abonentleriň sanyny köpeltmek üçin şübheli tejribe ulanylýar: döwlet edaralarynyň işgärleri öz işleriniň çäginde döwürleýin neşirlere öz hasabyna ýazylmalydyrlar. Mysal üçin, mekdepleriň we institutlaryň işgärleri azyndan 4 gazet we 1 žurnala ýazylmaly. Poçta işgärleri hem öz gezeginde "Türkmenistan" gazetine, eýýäm poçta arkaly paýlanan ähli hökümet neşirlerine girip bilýändiklerine garamazdan ýylda 30 ýewro tölemeli bolýarlar. Türkmenistanda ortaça aýlyk girdeji takmynan 200 ýewro, şonuň üçin abuna ýazylan gazetler üçin mejbury töleg muny etmäge mejbur bolanlara ep-esli zyýan ýetirýär.

Ýurduň ýeke-täk hususy gazeti “Rysgal” 2010-njy ýylyň oktýabr aýynda esaslandyryldy we hyzmat edýän Senagatçylar we Telekeçiler Bileleşiginiň agzalary üçin niýetlenen ýarym resmi maglumatlary çap edýär. Bu gazet häzirki prezident bilen ýakyn aragatnaşykda bolan baý we täsirli telekeçi Aleksandr Dadaýewiň eýeçiliginde. Dadaýew 2012-nji ýylyň 21-nji awgustynda Aşgabatda esaslandyryjy gurultaýyny geçiren täze Senagatçylar we telekeçiler partiýasynyň döredilmegine gatnaşdy. Bu partiýanyň döredilmeginiň Türkmenistanyň bir partiýaly sistemasynyň resmi taýdan ýok edilendigine garamazdan, bu partiýanyň garaşsyz pozisiýalary gorajakdygy barada çynlakaý aladalar bar, sebäbi prezidentiň başlangyjy bilen döredildi we Türkmenistanda syýasy durmuş doly gözegçilik astynda. 2012-nji ýylyň maý aýyndan bäri hepdelik “Rysgal” gazeti telekeçileri täze partiýa agza bolmak üçin ýüz tutmak baradaky çagyryşlary yzygiderli çap edýärdi.

Döwlet propagandasynyň we metbugat senzurasynyň beýleki görnüşleri

2011-nji ýylda birnäçe täze döwlet teleýaýlymynyň açylmagyna garamazdan, prezident Berdimuhammedowyň göni ýa-da gytaklaýyn gatyşmagy bolmazdan ýekeje-de gepleşik görkezilip bilinmez.

Türkmenistanyň garaşsyzlygynyň taryhynda ilkinji gezek döwlet telewideniýesi 2012-nji ýylyň iýun aýynda Ýewropa futbol çempionatynda göni ýaýlymda halkara sport wakalaryny ýaýlyma berdi. Çempionlyk oýunlary Türkmenistan Sport kanalynda görkezildi. Öňki ýyllarda türkmen telewideniýesi diňe şeýle sport ýaryşlaryndan öňünden ýazylan habarlary görkezýärdi. Duşuşyklaryň ähli ýaýlymlarynda Aşgabatdaky studiýada ýerleşýän sport teswirçileri birnäçe gezek türkmen janköýerlerine berlen oýunlaryň göni ýaýlymyna tomaşa etmek mümkinçiligi üçin prezidente minnetdarlyk bildirdiler. Çempionat başlamazdan ozal tomaşaçylara oýunlaryň prezidentiň aladasy sebäpli ýaýlyma beriljekdigini habar berýän mahabat wideolary görkezildi.

Ynha, häkimiýetleriň döwlet metbugatynda hökümet liniýasyny ýerine ýetirmek ugrundaky tagallalaryny görkezýän başga bir mysal. Şu ýyl 9-njy maýda Ikinji jahan urşunyň gutarmagyna bagyşlanan dynç alyş bilen baglanyşykly Türkmenistanyň Medeniýet ministrligi türkmen metbugatyna bu söweşi “1941-1945-nji ýyllardaky söweş” diýip atlandyrmagy tabşyrdy. Sowet Soýuzynyň döwründen bäri bu söweş Türkmenistanda, öňki Sowet Soýuzynyň beýleki respublikalarynda “Beýik Watançylyk urşy” diýlip atlandyrylýar. Urşa salgylanma, 10-njy maýda Türkmenistanyň prezidentine dürli hökümet ministrliklerinden we guramalaryndan baýramçylyk bilen baglanyşykly gutlaglary öz içine alýan teleýaýlym we radio ýaýlymlary baradaky täze görkezmelere laýyklykda üýtgedildi.

Türkmenistanyň häkimiýetlerine teklipler

- Resmi syýasatlary tankytlaýan raýat jemgyýetiniň aktiwistlerine we beýleki raýat jemgyýetiniň wekillerine (şol sanda neşirde) gorkuzmagy we azar bermegi bes ediň.

- Internet ulanylyşyna yzygiderli gözegçiligi bes ediň we diňe häkimiýetlere laýyk gelmeýän maglumatlary öz içine alýan web sahypalaryny blokirlemekden saklanyň, mysal üçin häzirki hökümet syýasatyny tankytlaň.

- Interneti giňden, elýeterli we ýokary hilli internete girmegi üpjün etmek üçin täsirli çäreleri görüň.

- Döwlet habar beriş serişdelerine aşa gözegçiligi ýatyryň, bu habar beriş serişdelerini ideologiki propaganda guraly hökmünde ulanmakdan saklanyň we döwlet neşirlerine mejbury ýazylmak tejribesini ýatyryň.

- Hususy habar beriş serişdelerini döretmek tejribesini dowam etdiriň we şeýle metbugatyň garaşsyz işlemeginiň mümkinçiligini üpjün ediň.

Bu resminama Ýewropa Bileleşiginiň we Gollandiýanyň Daşary işler ministrliginiň goldawy bilen işlenip düzüldi. Resminamanyň awtorlary resminamanyň mazmuny üçin doly jogapkärçilik çekýärler; asla Ýewropa Bileleşiginiň ýa-da Gollandiýanyň Daşary işler ministrliginiň pikirlerini görkezýän hökmünde düşünilmeli däldir.

Hronika Türkmenistan