Özüniň nemes howandarlaryna ölmez-ýitmez Türkmenbaşy “gorky we aljyraňňylyk” duýýar. Bu değişme däl, olara onuň gymmatly - saglyk ýagdaýy ynanyldy, Mýunhen lukmanlary gözegçilik edýärler, “Doýçe Bank” “döwlet” gaz girdejisinden gelen milliardlarça dollaryny saklaýar we ahyrynda “Siemens” olaryň aňtaw hyzmatlaryny ýörite enjamlar bilen üpjün edýär. Garagum soltanlygynyň sapara giden bir diplomat höwes bilen gürrüň berdi: Saparmyrat Nyýazow, jenaýat eden Merkezi Bankyň başlygyny gygyryp kowup çykaranda, şaýatlyga diňe bir däl, eýsem Aşgabatdaky Doýçe Bankyň wekili Robert Şöpfi hem çagyrdy, şeýlelik bilen, baş bankiriň kimdigini dünýä görkezdi. Bu jezalandyryş ýaýlymyny hemra kanallaryny hem goşmak bilen ýurduň ähli teleýaýlymlarynda görkezildi.
Bäş million ilatly kiçijik Merkezi Aziýa döwleti, sebitleri boýunça birleşen Germaniýa bilen deňdir, dünýädäki tebigy gaz gorlarynyň dörtden birine eýe. Şol bir wagtyň özünde, adam hukuklaryny goraýjylaryň tagallalary bilen dünýä jemgyýetçiliginiň ünsi diňe bir ajaýyp çeşmelere däl, eýsem ilkinji adamyň raýatlara mahsus “atalyk aladasyna” gönükdirilýär. Onuň teklibi boýunça syýahat etmäge rugsat berilmedikleriň “gara sanawy” yzygiderli täzelenýär, her maşgalada diýen ýaly tikenek simleriň arkasynda oturan iň bolmanda biri bar, bu dogulmadyk bäbekleri hem öz içine alyp biler; we zyndanlarda bolsa hiç bir sebäpsiz iki çaganyň enesini pajygaly ölüme getirip bilýärler. Ukusyzlyk hiç kimiň bagyşlamady - ýüzlerçe we ýüzlerçe işgär, esasanam “howpsuzluk güýçleri” - iň güýçli ýolbaşçy, gözüni gyrpman, ýyl-ýyldan sürgün ýa-da türmä iberilýär. Oýlanmaly bir zat bar ýaly, ýöne täze bellenen adam haýsydyr bir gudrat bilen gyrgynçylygyň özünden geçjekdigine ynanýar we zombi ýaly, iki esse yhlas bilen “ömürlük” tarapyndan has çylşyrymly buýruklary ýerine ýetirip başlaýar we iň soňunda özü duzaga düşýär. Gyrgynçylykdan üýtgeşik ýeri näme?
Bu nukdaýnazardan, dünýä syýasatçylarynyň Aşgabatda “gorkunç film” surata düşürmäge bolan gyzyklanmasyna düşünmek bolýar. Germaniýa Federal Respublikasynyň Daşary işler ministri Frank-Walter Ştainmar, ýogsa-da, hünäri boýunça hukuçy “wagşylyga” seretmek synanyşygyna garşy durup bilmedi. Emma Ýewropa Bileleşigi Türkmenistan bilen söwda şertnamasyny tassyklamakdan saklandy we “diňe adam hukuklary ýagdaýy görnetin gowulaşan ýagdaýynda” gepleşiklere gaýdyp geljekdigini wada berdi. Şonda-da, dünýäde köpden bäri garaşylýan, ýöne henizem gadagan edilen teklip (mysal üçin, Türkmenbaşynyň daşary ýurt walýutasynyň hasabyny doňdurmak howpy däl), gynansak-da, diňe KGB ýerzemininde garry hukuk goraýjy aktiwist ölenden soň geldi. Mälim bolşy ýaly Ýewropa Parlamenti Türkmenistandaky häkimiýetleri syýasy tussaglary boşatmaga, köp partiýaly sistema, Halkara Gyzyl Haç komitetine, BMG we garaşsyz adam hukuklary toparlarynyň erkin işlemegine rugsat bermäge çagyrdy. Ýöne Türkmenbaşy üçin – hemme zat biderek, ozal ABŞ-nyň Döwlet Departamenti, ÝHHG, BMG soralan şol bir zatlara äsgermezlik, dymmak bilen jogap berdi we sanksiýalaryň kabul ediljekdigi barada yşarat etmedi. Şeýlelik bilen ÝB hem çydar, bu gaty möhümmi?!
Ştainmaryň hem munuň bilen hiç hili baglanyşygy ýok; 2007-nji ýylda Germaniýany ÝB başlygy wezipesine taýýarlaýar we "Merkezi Aziýa täzeçe garamaga synanyşjakdygyny" gaty ses bilen yglan edýär. Dogry, abraýly syýasatçy hökmünde özüne ýoldaş bolan “galam lakgalaryny” azajyk maglumat bilen doldurdy, “Türkmenistanda demokratiýa we kanunylyga barýan ýol gaty haýal gidýär” we ahyrynda gündogarda we günbatarda demokratiýalaryň garaýşynyň tapawudy barada bir zatlar aýtdy. Umuman aýdanyňda, aziýa korolynyň jadysyna-da düşdü, bir sagat öň, ýogsa-da, soňky köpçülikleýin amnistiýadan soň hiç zat bolmadyk ýaly (garaşsyzlyk ýyllarynda, Türkmenistanyň paýtagtyndan alnan maglumatlara görä, 150 müňden gowrak adamyň günäsi geçildi !!!), nemes myhmanyna ýüzlendi: “Özümiziň ajaýypdygymyzy aýtmak islämok, ýöne repressiw enjamsyz ýaşaýarys, bizde pulemýotly esgerleri görüp bilmersiňiz, olaryň hemmesi kazarmada.”
Ony ýapjak zat ýokdy. Jadylanan däbe görä, şeýle möhüm görnüşdäki myhmanlar taýyn däldi, ynanç azatlygy sebäpli Türkmenistanda yzarlanmagy we rehimsizlik bilen jezalandyrylanlaryň, "syýahat etmegi gadagan edilenleriň" atlary ýokdy. BMG we ÝHHG-nyň Türkmenistanyň Daşary işler ministrligine berlen wepalylygyny göz öňünde tutup, bu adatdan daşary ýagdaýyň sanawlaryny kimiň dünýä köpçüliginden gizländigini çaklamak mümkin. Görnüşinden, jenap Ştainmar kanuny demagogeriýadan gaçmak we “aýratyn möhüm” meselelere gönüden-göni geçmek mümkinçiligini alyp, diýseň begendi.
Ştainmar, Russiýanyň iki Ştokman ýatagyna deň bolan Türkmenistanyň gündogarynda dünýäniň iň uly gaz ýatagynyň tapylmagy baradaky täsirli habarlara jogap edip "Biziň özümiz Ýewropada we Germaniýada energiýa üpjünçiliginiň howpsuzlygy barada alada edýäris"-diýip nemes diplomaty aýtdy. Bu açylyş Ştainmaryň gelmegi üçin öz wagtynda boldy, şonuň üçin tolgunmaga esas bardy. Täsir galdyran resmi, Hazar gaz geçirijisini Russiýanyň üsti bilen Ýeewropa tarap ugratjakdygyna söz berdi. “Turbageçirijileriň gurluşygy barada aýdylanda bolsa, nemes kompaniýalarynyň siziň ygtyýaryňyzdadygyny we gatnaşmaga taýýardygyny bilýärsiňiz.” Bu ýönekeý. Elbetde, ÝB-niň onlarça ýyl bäri köne dünýäni üpjün edip gelýän Gazprom OAO monopoliýasyny bozmak synanyşyklary barada sorag ýüze çykyp biler? Bilşiňiz ýaly, Ýewropalylar Russiýany Energetika Hartiýasyna we Tranzit teswirnamasyna gol çekmäge razy ederse, beýleki zatlar bilen bir hatarda Russiýada üçünji ýurtlar üçin turbageçirijileriň we ylalaşyk nyrhlarynda ulanylmagyny kepillendirer. Ozal Türkiýäniň üstünden barýan ýol has möhüm hasaplanana meňzeýär. Ýöne bu ýerde-de türkmen lideri ökde we pragmatiki bolup çykdy. "Gazprom" -yň Germaniýanyň gaz paýlaýyş ulgamyny ele almagy başarandygyny bilýär, Berlin we Moskwa üçin Köne dünýäniň ösýän gaz balansyny näçe gymmat bolsa-da öçürmek möhümdir. "Geliň, üçleşeliň" -diýip, Türkmenbaşy pikirini jemledi.
P.S. Halkara garaşsyz gurama Global Witness tarapyndan geçirilen tebigy gaz söwdasyndaky korrupsiýa bagyşlanan gözleginde şular bolup geçýär: "Germaniýanyň ygtybarly energiýa üpjünçiligine bolan çuňňur gyzyklanmasynyň, Germaniýanyň iň uly we meşhur bankynyň (Doýçe Bank) aýylganç zalymyň pul amallaryny goldamak islegi bilen nädip ylalaşyp boljakdygyna düşünmek kyn" - şonda-da “munuň Merkezi Aziýada parahatçylyga getirjek aýylganç netijeleri” bilen ylalaşmak üçin uzaga gitmek bolar. Näme diýseler-de, Bonn Ştainmar gaýdyp gelenden soň öwüldi - sözüň doly manysynda birnäçe günden soň Germaniýa we soňra Fransiýa soňky 30 ýylda iň erbet energiýa şowsuzlygyny başdan geçirdi. Mälim bolşy ýaly, ýazda türkmenleriň energiýa çeşmelerini dünýä bazarlaryna ornaşdyrmak boýunça ÝB Energetika Hartiýasy konferensiýasyny geçirmek üçin Aşgabatda eýýäm taýynlyk görülýär. Onda Ýewropa Parlamentiniň teklipleri barada näme aýdyp bilersiňiz? Aý, bu bizar ediji adam hukuklaryny goraýjylar üçin.
Remezan Abdulatipow (Aşgabat)
Oazis žurnaly
