Aşgabadyň etegindäki Berzeňgi şäherçesinde myhmanhanamyň golaýynda ýerleşýän Döwlet eýeçiligindäki internet kafesiniň kiçi otagynda ýurduň prezidenti Gurbanguly Berdimuhammedowyň emeli güller bilen bezelen ullakan portreti, zalda oturdylan ýarym kompýuteriň üstünden seredýän merkezi ýeri bar.
Portretiň aşagyndaky stolda Türkmenistanyň öňki prezidenti tarapyndan ýazylan “mukaddes” kitap bolan Ruhnamanyň dört nusgasy bar. "Pasport, haýyş edýärin" -diýip, ähli zenan döwlet işgärleriniň geýmegi hökmany bolan adaty nagyşly türkmen köýnekli ýaş işgäri aýdýar. Men EurasiaNet web sahypasynda täzelikleri görjek boldum, emma "Giriş ret edildi" diýen habary aldym.
Ýerli ýagdaýy adaty diýip atlandyryp bolmaz. Bu edara ýeke-täk myhman bolanym geň däldir.
Aşgabadyň Mir kiçi etrapçasynda adaty bir sowet blok öýüniň ýerzemininde bir gapynyň aňyrsynda ýerleşýän internet kafede düýbünden başga bir atmosfera höküm sürýär. Bu ýerde, hip-hopyň gaty seslerine tmchat.ru ýaly Aşgabat web sahypalarynda köp sanly ýetginjek söhbet edýär. Kafeniň ýerli işgäri, ýaş gyz hem gysgajyk köýnek we şortik geýýär, ýanymdaky kompýuterde iki gyz garyn tansçylarydygyny we tanslary üçin täze aýdym-saz göçürip alýandyklaryny düşündirýär.
Berdimuhammedow şu ýylyň başynda häkimiýete gelende, orta mekdebiň soňky ýylyny yzyna getirmek we pensiýalary iki esse köpeltmek ýaly birnäçe özgertmeleri wada berdi. Ýöne bu, ýurduň ähli raýatlaryna internete girmek baradaky wadasy, öňki prezident Saparmyrat Nyýazowyň dolandyryşynyň alamaty bolan izolýasiýany bes etmek niýetiniň iň aýdyň alamatydy.
Ýöne Berdimuhammedow häkimiýet başyna gelen ilkinji ýylynda beren wadasyny durmuşa geçirip başlasa-da, Nyýazow döwründäki ýaly internet elýeterli däldi. Paýtagt Aşgabatda şu ýylyň mart aýynda açylan hökümet tarapyndan dolandyrylýan internet kafeleriniň diňe birnäçesi bar. Bäşini sanadym, ýöne gürleşdiklerim şäherde bu kafeleriň näçesiniň bardygyny bilmeýän ýalydy - maglumat ýetmezçiliginden ejir çekýän ýurt üçin adaty. Sebit merkezlerinde hem şuňa meňzeş birnäçe edara bar.
Birnäçe gezek internet kafesine bardym, her gezek otagda menden başga birden köp adam ýokdy we birnäçe adam ol ýere gitmegi halamaýandygyny aýtdy.
Iň möhüm sebäp, Türkmenistanyň ýaşaýjylarynyň köpüsi üçin internet kafesini ulanmagyň bahasynyň gaty ýokary bolmagy - sagatda 90 müň manat (takmynan 4 ABŞ dollary). Günbatarly bir diplomat maňa "Adamlar internete girip bilmeýän bolsa, hakykatdanam internete girip biljekdigiňizi aýdyp bilmersiňiz" -diýdi.
Mundan başga-da, prezidentiň diwara asylan uly portreti, haýsy sahypalara girýändigiňizi häkimiýetleriň gözegçilik edýändigini görkezýär.
"Bu kafelerde pasportyňyzy görkezmeli bolarsyňyz, şonuň üçin adamlar gorkýarlar. Häkimiýetler internete girenlerinde gözegçilik eder öýdýärler" -diýdi. (Dogrusy, üç gezek Aşgabadyň merkezindäki başga bir kafede bolanymda, hiç kim menden pasport soramady).
Käbir ulgamlara, esasanam Türkmenistan hakda maglumat ulgamlaryna girmek petiklenýär. EurasiaNet.org-dan başga-da, Ferghana.ru, Centrasia.ru, Prima News we Türkmen oppozisiýa web sahypasy Gunogdar.org hem gadagan edildi. Azatlyk radiosy / Erkin Ýewropa web sahypasyna girmek petiklenmeýär, ýöne Amerikanyň sesine girmek ýapyk. Hökümetiň süzgüçlerinde başga-da aç-açan boşluklar bar, mysal üçin Transitions Online web sahypasy. Şeýle hem, BBC, Nýu-Ýork Taýms we CNN ýaly esasy habar saýtlaryna girip bolýar.
Bu aralykda, Berdimuhammedow häkimiýete gelmezinden ozal hem köp ýyllap internetde has erkinlik bilen gezip boljak has meşhur internet salonlary bardy.
Birnäçe ýyl bäri ABŞ-nyň Aşgabatdaky ilçihanasy we üç ýa-da dört sebit merkezi tarapyndan gurnalan “Amerikan burçlarynda” internete girmek mümkin boldy.
Bu merkezlerde islendik adam internetdäki islendik sahypa doly mugt girip biler (Amerikanyň Birleşen Ştatlary hem täze ulanyjylardan hasaba alynmak üçin pasport görkezmegini talap edýär). Bu ýerde ýetginjekler e-poçta arkaly arkaýyn gürleşýärler we hususy kafelere garanyňda atmosfera has rahat bolýar.
Şeýle hem, jaň etmek mümkinçiligi bar, ýöne giňden ulanylmaýar: aýda takmynan 50 dollar töweregi we häkimiýetleriň gözegçilik astynda saklamagynyň iň aňsat görnüşi hasaplanýar.
Mir kiçi etrapçasyndaky bir salonda internetde bir sagat işlemek 30 müň manat (bir dollar we çärýek töweregi) bolar. Hasaba alynmak üçin pasportymy görkezmeli bolsamam, sahypalaryň hiç biri-de petiklenen däl ýaly. Ýene bir hususy internet salony, "Dünýä söwda toplumy" diýen ýerliksiz ady bolan kiçi söwda merkezinde ýerleşýär. Bu ýerde bir sagatlyk giriş 60 müň manat (takmynan iki ýarym dollar).
Dogrusy, Mir kiçi etrapçasyndaky internet kafesine gelenleriň biri maňa salonyň ygtyýarnamasyny ýitirmekden gorkýandygyny aýtdy. Bu edara maýyplar jemgyýetine degişlidir we guramanyň zerurlyklary üçin pul gazanmagyň usullaryndan biridir. "Häkimiýetler internet kafelerinden gorkýarlar, sebäbi ulanyjylaryň işine gözegçilik etmek gaty kyn" -diýip müşderi aýdýar.
Joşua Kusera Waşingtonda ýerleşýän ştatdan daşary žurnalist. 2007-nji ýylyň aprelinden sentýabr aýyna çenli EurasiaNet.org üçin syýahat bellikleriniň tapgyryny ýazmak maksady bilen Kawkazda we Merkezi Aziýada gezdi.
Eurasianet.org
