Türkmenistanda häkimiýet ugrundaky göreş başlamazdan ozal tamamlandy. Düýn Türkmenistanyň Halk Geňeşi prezidentlige alty kandidat hödürledi. Ýöne geňeş agzalarynyň biragyzdan ses beren ýeke-täk adamy prezidentiň işini wagtlaýyn ýerine ýetiriji Gurbanguly Berdimuhammedow boldy. Bu, indiki ýylyň 11-nji fewralynda Türkmenbaşynyň mirasdüşeri boljakdygyny aňladýar.
“Lider öldi, ýöne ol biziň ýadymyzda. Guşlar uçýar biz bolsa lideri ýatlaýarys. Ol göklere uçdy we biziň ýadymyzda. Ol biziň asyrlar boýy ýadymyzda”- şeýle setirler “Ruhnama” köşgünüň münberinden Türkmenistanda iň ýokary ygtyýarly Halk Maslahatynyň (Halk Geňeşi) wekilleriniň biri tarapyndan okaldy. Bu ýere ýygnananlaryň hemmesi merhum prezident üçin ýas nyşany hökmünde gara geýnipdi. Halk geňeşiniň ýygnagy Türkmenbaşynyň ýekşenbe güni jaýlanyş dabarasynyň logiki dowamy ýalydy. Ähli wakalar öňünden çekilen bir ssenariýa boýunça bolup geçdi we garaşylmadyk hiç bir zat ýygnananlaryň ýas tutmagyna päsgel bermedi.
Geçen hepdäniň ahyryndan bäri merhumyň öňki şahsy lukmany we prezidentiň işini ýerine ýetiriji Gurbanguly Berdymuhammedow Mejlisiň ýolbaşçylygyna saýlandy. Ol ýene-de delegatlara Beýik Türkmenbaşynyň “türkmen halky üçin demokratiýa ýoluny açandygyny” we “Türkmenistany Sowet döwründe çig mal goşundysyndan dünýä derejesindäki ýokary hilli söwda önümleri öndürýän ýurda öwrendigi barada gürrüň berdi”, şeýle hem Türkmenbaşynyň mirasynyň tutuş dünýä üçin ähmiýeti barada. Soňra Halk Maslahatynyň 2507 agzasyna ýygnakda näme etmelidigini aýtdy: prezident saýlawlary baradaky kanuny kabul etmek, prezident saýlawlarynyň senesini kesgitlemek, dalaşgärleriň sanawyny tassyklamak, Merkezi saýlaw komissiýasynyň agzalaryny bellemek we konstitusiýa üýtgetmeler girizmek. Halk Maslahatynyň 2507 agzasy şeýle-de muňa eýýäm taýýardy.
Türkmenbaşy ölenden bäri geçen bäş günüň dowamynda Türkmenistanyň ilaty Gurbanguly Berdimuhammedowyň täze lider boljakdygyna öwrenişdi. Şeýlelik bilen, “Bitarap Türkmenistan” gazetinde duşenbe güni türkmen halkynyň hormatly ýaşulysy, Türkmenistanyň Gahrymany M.Sopyýewiň prezidentiň işini ýerine ýetirijiniň adyna: “Hormatly Gurbanguly Mälikgulýewiç!” -diýip başlaýan ýaşulynyň hatyny çap etdi – “Beýik Saparmurat Türkmenbaşynyň öwredişi we wesýet edilişi ýaly, Beýik Serdaryň (lideriň) ýol ýoldaşy hökmünde, onuň işlerini dowam etmek bilen ýurduň halkyna ýolbaşçylyk etjekdigiňize tüýs ýürekden ynanýarys. Siziň, halkymyzyň bu ynamyny doly aklajakdygyňyza ynanýarys”. Hatyň awtory, 77 ýaşly ýaşuly rus dilini bilmeýär, ýöne rus dilinde çap edilýän döwlet gazetinde rus dilinde çap edildi. Halk Maslahatynyň agzalary “Beýik Serdaryň ýoldaşynyň halkyň ynamyny doly aklar” diýip boýunegmesiz ynanýardylar (düýn rus teleýaýlymlarynda iň meşhur gahrymanlaryň birine öwrüldi; 4-nji sahypadaky "Bedene elýeterlilik" bölümüne serediň).
Ilki bilen ýygnananlar, Gurbanguly Berdimuhammedowyň işinde dowam etmegi üçin konstitusiýany üýtgetdiler, prezidentiň işini wagtlaýyn ýerine ýetiriji kanun boýunça prezident boldy. Türkmenistanyň esasy kanunyna görä, prezidentiň oruntutary premýer-ministriň orunbasary däl-de, mejlisiň başlygy bolmalydy. Emma dolandyryjy Demokratik partiýanyň ikinji sekretary Öňjik Musaýew birden "Türkmenbaşy, garaşylmadyk ýagdaýlarda preziden premýer-ministriň orunbasary bolup biler ýaly konstitusiýa üýtgetme girizmek üçin iki ýa-da üç gezek teklip etdi" - diýdi. Delegatlar derrew aradan çykan Türkmenbaşynyň erkini ýerine ýetirdiler we konstitusiýa üýtgetmeler girizdiler.
Soňra Merkezi saýlaw komissiýasynyň başlygy münbere çykdy. Saýlawlaryň 11-nji fewralda geçiriljekdigini we şeýle demokratik boljakdygyny, günbatarly synçylaryň olara gözegçilik etmek üçin Türkmenistana gelmeginiň zerurlygynyň ýokdugyny aýtdy. Şeýle hem, Türkmenistanyň sebit statusyna eýe bolan paýtagtyň we bäş welaýatynyň (sebitleriň) prezidentlige dalaşgärleri hödürlemelidigini aýtdy. Welaýatlaryň wekilleri Merkezi saýlaw toparynyň başlygynyň islegine boýun boldular we dalaşgärleri hödürläp başladylar. Olar Durdy Durdyýew, Işanguly Nuryýew, Rejepmämmet Daraklyýew, Batyr Çoşşiýew, Orazmyrat Garajaýew, Atamyrat Altybaýew, Annaberdi Çupanow, Muhammetnazar Gurbanow, Aşyrnyýaz Pommanow we Amannyýaz Atajykowyň dalaşgärliklerini hödürlediler. Bu on adamyň adyny hiç wagt Türkmenistanda hiç kim bilmeýärdi: olaryň hemmesi sebitiň kiçi işgärleri. Soň bolsa, dolandyryjy partiýanyň ikinji sekretary Öňjik Musaýew Gurbanguly Berdymuhammedowy prezidentlige kandidat hökmünde hödürlemek kararyna geldi. Ondan soň täze kandidatlar peýda bolmady.
Ýygnananlar ses berip başladylar. Türkmenistanyň konstitusiýasyna laýyklykda, Halk Geňeşiniň agzalarynyň üçden iki bölegini goldaýan biri prezidentlige kandidat bolup biler. Halk Geňeşiniň agzalary Gurbanguly Berdimuhammedowa biragyzdan ses berdiler. Merkezi saýlaw komissiýasynyň başlygy Myrat Garryýew ýene-de münbere münüp, Gurbanguly Berdymuhammedowyň prezident bolmagy üçin ähli tagallalary etjekdigini, “sebäbi ol Türkmenbaşynyň mynasyp mirasdüşeri” diýdi.
Delegatlar razy boldular we ylhamlandylar we prezident saýlawlaryny geçirmezlik, Gurbanguly Berdimuhammedowy täze prezident hökmünde derrew tassyklamagy teklip etdiler. Ýöne wagtlaýyn ýerine ýetiriji tutanýerli boldy. Soňra garşydaşlar saýlandy: hödürlenen on adamyň bäşisi prezidentlige dalaşgär hökmünde tassyklandy. Wagtlaýyn ýerine ýetiriji hoşal boldy. "Beýik Türkmenbaşynyň kömegi bilen gadymy demokratik däp-dessurlarymyzy dikeltdik we şu gün olara eýerip, goşmaça esasda prezidentlige dalaşgärleri hödürledik" -diýdi.
Gurbanguly Berdimuhammedowyň Türkmenbaşynyň mynasyp mirasdüşeri boljakdygyna şek ýok. Saparmyrat Nyýazowyň iň batyrgaý başlangyçlarynyň köpüsi onuň ady bilen baglanyşykly. Şeýlelik bilen, 2003-nji ýylda merhum diktator diş lukmany Gurbanguly Berdimuhammedowyň islegi bilen türkmenlere altyn dişleri girizmegi gadagan eden bolsa gerek. 2005-nji ýylda prezident başga bir reforma geçirdi: Türkmenistanyň raýaty kesellese, bejergi almak üçin Aşgabat şäherine gitmelidigini we tutuş ýurt boýunça lukmanlaryň bolmagynyň manysy ýokdugyny aýdyp, tutuş ýurt boýunça oba hassahanalaryny ýapmagy buýurdy. Bu pikire görä ýerli ilata gyssagly kömek esgerler tarapyndan berilmelidir. Bu reformanyň ýerine ýetirijisi we belki-de ylham berijisi şol wagtky Saglyk ministri Gurbanguly Berdimuhammedowdy. Ahyrynda, häzirki prezidentiň wezipesini wagtlaýyn ýerine ýetirijiniň üstünliklerine, şol wagtky ministr wagty aşgazan-içege we SPID keselini ýeňip bilendigi ynanmaly: indi Türkmenistanda bu keselleriň atlaryny ulanmak gadagan, sebäbi bu keselleriň ýoklugyna we ýurtda bolup bilmejekdigine karar berildi.
Gurbanguly Berdymuhammedow Türkmenbaşynyň oturgyjyna ýakynlaşyp başlanda geljekgi garşydaşlar onuň ýolundan ýitip gitmäge başladylar. Düýn metbugat, täsirli Goranmak ministri Agageldy Mammetgeldiýewiň Aşgabatda tussag edilendigini habar berdi. Türkmenistan Respublikan partiýasynyň liderlerinden biri, Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň repressiýa edilen öňki ýolbaşçysy Boris Şyhmyradowyň ogly Baýram Şyhmyradow Kommersanta beren maglumatyna görä Agageldi Mammetgeldiýewiň bütin duşenbe güni öý tussaglygynda geçirilendigini aýtdy: Ony Halk Maslahaty ýygnagyna taýýarlananda izolirlenmegi talap edildi. Düýn Goranmak ministri Halk Geňeşiniň mejlisinde çykyş etdi, ýöne jenap Şyhmyradowyň çeşmelerine görä ýakyn wagtda wezipesinden aýrylar.
Halk Maslahaty delegatlary Gurbanguly Berdimuhammedowy we beýleki bäş raýaty prezidentlige hödürlän wagtynda, sürgündäki türkmen oppozisiýasy öz dalaşgärlerini karar berdi. Türkmenistan Respublikan partiýasynyň we Kiýewde ýygnanan Watan partiýasynyň wekilleri Watanyň lideri Hudaýberdi Orazowy dalaşgärlige hödürlediler. Kararynyň Awdy Kuliýewiň ýolbaşçylygyndaky Türkmenistanyň Birleşen Demokratik Oppozisiýasy (TBDO) tarapyndan hem goldanýandygyny mälim etdiler. Şeýle-de bolsa, TBDO häzirki wagtda Türkmenistanda bolup, ýerdäki rejime garşy göreşini dowam etdirýän dissident Nurberdi Nurmammedowy hödürlemek kararyna geldi. Şeýle-de bolsa, Hudaýberdi Orazowyň Kommersanta aýdyşy ýaly, mesele jenap Nurmammedowyň birnäçe gün bäri tapylmazlygydyr. Türkmenbaşy ölenden bir gün soň, Azatlyk radiosyna interwýu berdi we gysga wagtyň içinde ýitirim boldy. Jenap Orazowyň Kommersanta aýdyşy ýaly, dissident türmede bolup biler, şonuň üçin öz kandidaturasy barada näme pikir edýändigi belli däl. Elbetde, türkmen häkimiýetleri oppozisiýa kandidatlaryny ykrar etmeýär.
Mihail Zygar.
"Kommersant"
