Türkmenistan Sowet Soýuzynyň öňki respublikalarynyň arasynda iň ýapyk ýurt.

Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň Halkara Dini Erkinlik Komissiýasy (USCIRF) ABŞ-nyň hökümetine, Döwlet Departamentinden aýry, garaşsyz maslahat beriji guramadyr. Kongres tarapyndan ikitaraplaýyn esasda döredilen Komissiýa dünýädäki dini azatlyklara gözegçilik edýär we Prezidente, Döwlet sekretaryna we Kongrese syýasat tekliplerini berýär. USCIRF bu teklipleri adam hukuklarynyň alhliumumy jarnamasynda we beýleki halkara resminamalarynda görkezilen kanuny taýdan berlen mandata we ülňülere esaslanýar. 2015-nji ýyldaky ýyllyk hasabatda komissarlaryň we hünärmen işgärleriň ýerdäki hyýanatçylyklary resminamalaşdyrmak boýunça işleri we ABŞ-nyň hökümetine garaşsyz syýasat teklipleri berilýär. 2016-njy ýyldaky ýyllyk hasabat 2015-nji ýylyň 1-nji fewralyndan 2016-njy ýylyň 29-njy fewraly aralygy öz içine alýar, ýöne käbir ýagdaýlarda bu döwürden soň bolup geçen möhüm wakalarada degişlidir.

Esasy netijeler

2015-nji ýylda Türkmenistanda giňden ýaýran döwlet gözegçiliginde din azatlygynyň çynlakaý bozulmagy hasaba alyndy. Hökümet dini guramalara berk hasaba alyş talaplaryny girizmegi dowam etdirýär, hasaba alnan guramalaryň işine berk gözegçilik edýär we hasaba alynmadyk guramalaryň işleri üçin gadagan edýär we jeza berýär. Polisiýa reýdleri we hasaba alnan we hasaba alynmadyk dini toparlara azar bermek dowam edýär. 2014-nji ýylda iň “bikanun” dini işler üçin jeza çäresi hasam güýçlendirildi. Türkmen kanunlary dini ynanjyna görä harby gullukdan boýun gaçyrýan raýatlar üçin goşmaçany üpjün etmeýär we iň azyndan bir Iýegowa şaýadynyň dini sebäpli gulluk etmekden boýun gaçyran bir hadysasy bar. Bu gödek düzgün bozmalary göz öňünde tutup, USCIRF 2016-njy ýylda ýene-de Türkmenistana Halkara Dini Erkinlik Kanunyna (IRFA) laýyklykda “aýratyn aladalanýan ýurt” (CDS) hökmünde bellenilmegini maslahat berdi. Döwlet departamenti 2014-nji ýylyň iýul aýynda Türkmenistany ilkinji gezek CDS hökmünde belledi. USCIRF, Türkmenistany 2000-nji ýyldan başlap CDS görnüşüne goşmagy maslahat berýär.

Taryhy maglumat

Türkmenistanyň takmynan 5,1 million ilaty bar. Dini degişlilik barada ýerli çeşmelerden resmi maglumatlar ýok; ABŞ hökümeti, ýaşaýjylaryň 85 göteriminiň sünni musulman we 9 göterimi rus prawoslaw hristianlardygyny çaklaýar. Beýleki, has kiçi dini toparlara Iýegowa şaýatlary, ýewreýler we ýewangeli hristianlar girýär. Rus prawoslaw kilisesiniň dindarlary esasan ruslar we ermenilerdir. Kiçi şaýy musulman jemagaty esasan Eýran serhedinde ýa-da Hazar deňziniň kenaryndaky etniki eýranlylardan, azerbaýjanlylardan we kürtlerden ybaratdyr. Türkmenistanyň ýewreý jemgyýetinde takmynan 400 adam bar.

Türkmenistan Sowet Soýuzynyň öňki respublikalarynyň arasynda iň ýapyk ýurt. Ýurduň ilkinji prezidenti 2006-njy ýylyň ahyrynda aradan çykan Saparmyrat Nyýazow dünýäniň iň repressiw we izolirlenen döwletlerinden birini dolandyrdy. Ýurduň jemgyýetçilik durmuşynda Nyýazowyň “Ruhnama” atly kitabynda esaslandyrylan we dini şahsyýet kulty agdyklyk edýärdi we bu kult Türkmenistanyň dini we bilim ulgamlaryna girizilipdi. Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow 2007-nji ýylyň başynda häkimiýete gelenden soň, öňki baş müftini goşmak bilen 11 sany syýasy tussagyň boşadylmagyny buýurdy; Nyýazowyň şahsyýet kultyna käbir çäklendirmeler girizdi; adam hukuklary boýunça iki sany resmi komissiýa belledi we 13 sany dini azlyk toparyny hasaba aldy. Daşary ýurt syýahatyna polisiýanyň gözegçiligini gowşatdy we Türkmenistana daşarky dünýä üçin birneme açyk bolmaga mümkinçilik berdi. Şondan bäri Prezident Berdimuhammedow repressiw kanunlary üýtgedip bilmedi, döwlet edaralary tarapyndan berk gözegçiligi saklady we prezident şahsyýetiniň giňden ýaýran kultyny täzeledi.

2014-nji ýylda kabul edilen täze Internet kanuny onlaýn neşirlerde prezidenti kemsitmegi ýa-da töhmet atmagy gadagan edýär. Kanun, Türkmenistanyň ähli ýaşaýjylary üçin Bütindünýä Kerebine erkin elýeterliligi üpjün etmegi meýilleşdirýändigine garamazdan, türkmen häkimiýetleriniň 2015-nji ýylda hususy hemra kabellerini ýok etmek kampaniýasyna başlandygy habar berildi. 2015-nji ýylyň mart aýynda geçirilen demonstrasiýalar baradaky täze kanun kiçi jemgyýetçilik ýygnaklaryna, şol sanda hasaba alnan dini guramalaryň ýygnaklaryna rugsat berip biler, ýöne olar döwlet edaralaryndan azyndan 200 metr uzaklykda geçirilmelidir, “Erkin Ýewropa / Azatlyk” radiosynyň habaryna görä, şahsy adamlar ýa-da daşary ýurt hökümetleri tarapyndan maliýeleşdirilip bilinmez.

2015-nji ýylda Talyban söweşijileriniň Türkmen-Owganystan serhedinde türkmen serhetçilerini öldürendigi habar berildi. Maglumata görä, Owganystanyň demirgazygyndaky goňşy sebitde 250,000 töweregi türkmen ýaşaýar, olaryň käbiri yslamçy ekstremist toparlara duýgudaşlyk edýär we dini radikalizmiň Türkmenistanda ýaýramagyndan alada bildirýär. Habar berişlerine görä, 2016-njy ýylyň başynda Prezident Berdimuhammedow ýurduň mejlisine terrorçylygyň howpy we milletara we dinler arasyndaky çaknyşyklaryň köpelmegi sebäpli Türkmenistanda hereket edýän din baradaky kanuna üýtgetmeler girizilmelidigini we konstitusiýa komissiýasyna garamak üçin teklipleri ibermek üçin buýruk berendigini aýtdy.

2015-2016-njy ýyllarda din azatlygy bilen baglanyşykly ýagdaý.

Dini çärelere döwlet gözegçiligi

Türkmenistanyň konstitusiýasynda din azatlygynyň, diniň we döwletiň bölünmegi we dine ýa-da ynançlara garamazdan deňlik kepillendirilýär. Şeýle-de bolsa, 2003-nji ýyldaky din kanuny bu konstitusiýa düzgünlerine ters gelýär. 2007-nji ýylda bolup geçen ownuk özgertmelere garamazdan, bu kanun hasaba alyş talaplaryny öňe sürýär we hasaba alynmadyk dini guramalaryň haýsydyr bir işe gatnaşmagyny gadagan edýär; daşary ýurt maliýe goldawy barada edaralara habar berilmegini talap edýär; hususy öýlerde dini ybadatlary gadagan edýär; diňe ruhanylara köpçülikde dini eşik geýmäge rugsat berýär; şeýle hem hususy dini bilimi gadagan edýär.

Hökümet tarapyndan bellenen Dini meseleler boýunça komitet (CRA) din pudagyna gözegçilik edýär; sünni we rus prawoslaw ruhanylarynyň işe alynmagyna, wezipä bellenmegine we işden aýrylmagyna gözegçilik edýär; dini tekstlere senzura bilen meşgullanýar; hasaba alnan ähli toparlaryň işine gözegçilik edýär. Geňeş diňe hökümet işgärlerinden we sünni yslamyň we rus prawoslaw kilisesiniň wekillerinden ybarat.

Gizlin gulluk, terrorçylyga garşy polisiýa bölümleri, ýerli häkimýetler we ýerli Din işleri komiteti (CRA) işgärleri hasaba alnan we hasaba alynmadyk dini jemagatlara hüjümlerini dowam etdirýärler. Hasaba alynmadyk dini toparlara ybadat jaýlaryny kärendesine, satyn almaga ýa-da gurmaga rugsat berilmeýär, hatda hasaba alnan toparlar hem munuň üçin seýrek hökümet rugsatlaryny almaly bolýarlar.

Dini guramalaryň işlerine hökümetiň gatyşmagy

Türkmen hökümeti dini jemagatlaryň içerki ýolbaşçylygyna we guramaçylyk gurluşyna goşulýar. 2013-nji ýylyň başynda prezident täze baş müftini belledi. Bu ugurdaky resmi syýasata laýyklykda hökümet edaralary daşary ýurtlarda yslam ylahyýetinde resmi bilim alan ymamlary hem beýle bilimsizler bilen çalyşdy. Döwlet edaralary Türkmenistanyň Musulman administrasiýasynyň ähli ýokary derejeli agzalaryny belleýär, olar hem Dini işler komitetiniň (CRA) wekili bolup işleýärler we şonuň üçin beýleki dini jemagatlaryň işine gözegçilik edýärler. Maglumata görä, ýerli gizlin polisiýa işgärleri musulman we prawoslaw ruhanylaryndan öz ybadathanalaryna yzygiderli hasabat bermegini talap edýärler.

Dini guramalary hasaba almak

2005-nji ýyldan bäri Bahaýy, birnäçe Pentekostal jemagaty, Ýedinji gün adwentistleri, birnäçe Ýewangelik buthanalary we Krişna aň jemgyýeti ýaly käbir kiçi toparlar hasaba alyndy. 2010-njy ýylda Türkmenistan BMG Adam Hukuklary Geňeşine ýurtda 123 hasaba alnan dini guramanyň bardygyny habar berdi, şolardan 100-si sünni we şaýy musulmanlary, 13-si rus prawoslaw hristianlary. Käbir toparlar hasaba alynmazlygy saýladylar, sebäbi bu iş kyn we düşnüksiz, käbir şaýy musulman toparlary, ermeni resul kilisesi, käbir protestant toparlary we Iýegowa şaýatlary hasaba alynmak üçin birnäçe gezek ýüz tutandyklaryna garamazdan ret edildi. Dini edebiýata döwlet gözegçiligi: Türkmenistanda dini beýanlary neşir edilmegini gadagan edýän karar çykaryldy we hökümetiň berk senzurasyna sezewar bolan dini edebiýatlary diňe hasaba alnan toparlar kanuny taýdan import edip biler. CRA möhürleri ygtyýarly dini beýanlara we edebiýata; şeýle möhüri bolmadyk materallar konfiskasiýa edilýär we eýelerine jeza berilýär.

Daşary ýurt syýahatyna hökümetiň çäklendirmeleri

Hökümet raýatlaryň köpüsiniň, esasanam dini çärelere gidýänleriň daşary ýurda gitmegini inkär edýär. Iki (rus we türkmen) raýatlygy bolan 110,000 töweregi prawoslaw rus hristianlaryna adatça daşary ýurtdaky imanlylary bilen duşuşmaga we ol ýerde dini bilim almaga rugsat berilýär. Şeýle-de bolsa, musulmanlara dini bilim almak üçin ýurduň daşyna syýahat etmäge rugsat berilmeýär. Statistikalar bolan iň soňky 2014-nji ýylda hökümet edaralary 650 türkmen musulmanyna Mekgä zyýarata gitmäge rugsat berdi; bu zyýaratçylaryň sany adatdakysyndan (188) has köp; Şeýle-de bolsa, bu ýurduň kwotasynyň diňe ýediden birine barabardyr. “Forum 18”-e görä, musulmanlar köplenç haja garaşýanlaryň sanawynda ýerleşdirilmegi üçin 11 ýyla çenli garaşmaly bolýarlar.

Dini işler üçin jeza

Häkimiýetler dini we adam hukuklary bilen meşgullanýanlara berk jeza bermegi dowam etdirýärler, şol sanda türme tussaglygy, neşe serişdeleri bilen zor bilen bejermek we jerime salmak. 2014-nji ýylyň ýanwar aýynda täze administratiw kanunlar iň “bikanun” dini işler üçin jezalary artdyrdy. Soňky ýyllarda musulmanlar, protestantlar we Iýegowa şaýatlary dini ynançlary ýa-da işleri sebäpli tussag edildi, jerime salyndy, türmä basyldy we ýurtdan çykaryldy. Dini sebäplere görä wyždan tussaglarynyň köpüsi Lebap sebitiniň çölünde ýerleşýän Seýdi zähmet koloniýasynda saklanýar, şol ýerde gynamalar we ýygy-ýygydan jeza kamerada bolmak ýaly agyr şertlere duçar bolýar. Türkmenistanyň hökümeti Halkara Gyzyl Haç komitetiniň ýurtdaky türmelere girmegini inkär edýär.

Türmede saklanýan wyždan tussaglarynyň sany belli däl. 2015-nji ýylyň fewral aýynda “Wahhabizm” bilen günäkärlenen bäş tussag Seýdi zähmet koloniýasyna iberildi we türme sakçylary tarapyndan şeýle bir ýenjildi welin, erkekleriň biriniň eli döwüldi; Bäş adamyň zorluksyz dini amallarda ýa-da jenaýat işlerinde günäkärlenendigi belli däl, sebäbi "Wahhabiler" adalgasy köplenç Merkezi Aziýada takwa musulmanlary aňladýar.

Dissident hökmünde köp ýyllap psihiatrik keselhanada geçiren ymam hakda habarlar peýda boldy; şeýle hem hökümete degişli bolmadyk raýdaşlyk "Olary diri görkeziňe!" laýyklykda başga-da onlarça dini we syýasy tussag.

Oňyn ösüş, 2015-nji ýylyň fewral aýynda Seýdi zähmet koloniýasynda bolan protestant Umit Gojaýewiň “bidüzgünçilik” sebäpli günäkärlenmegi sebäpli amnistiýa edildi.

Dini ynanjy sebäpli harby gulluga garşy çykmak

Türkmen kanunçylygy, dini sebäplere görä harby gulluga garşy çykýanlar üçin raýat alternatiwasyny göz öňünde tutmaýar. Şeýle kanun taslamasynyň 2013-nji ýylda taýýarlanandygy habar berildi, ýöne kabul edilmedi. Armedaragly güýçlerde gulluk etmekden ýüz öwürýänler iki ýyla çenli azatlykdan mahrum ediler. 2009-njy ýyla çenli türkmen häkimiýetleri bu hökümi şertli ýagdaýda berdiler, ýöne şondan bäri tussaglar türmä iberildi. Harby gulluga dini ynanjy sebäpli garşy çykýan Iýegowa şaýady Soýunmarat Korow 2014-nji ýylyň noýabr aýyndan bäri Seýdi zähmet koloniýasynda saklanýar; Soňky bir ýylda onuň kazyýet işi bolmady. 2015-nji ýylyň fewral aýynda harby gullukdan ýüz öwüren Iýegowa şaýady Ruslan Nargulyýew boşadyldy.

Dini azlyklaryň agzalaryna çemeleşmek

“Forum 18”-e görä, Iýegowa şaýady Bahram Hemdemow öýünde dini ýygnak geçirenden soň, Türkmenabat şäherinde dini ýigrenji öjükdirmekde aýyplanyp, dört ýyl azatlykdan mahrum edildi. Şeýle hem ogly Serdar 15 günlük iki gezek azatlykdan mahrum edildi we ikisi-de ýenjildi. 2015-nji ýylyň fewral aýyndan bäri Iýegowa şaýatlarynyň 14-si tussag edildi; Olaryň biri henizem 2015-nji ýylyň maý aýyndan bäri türmede otyrdy, başga-da 30 adama jerime salyndy, esasanam kanuny hukuklaryny talap eden we BMG-a ýüz tutanlar. Mekdep işgärleri protestant mugallymlaryny işden aýyrdylar we protestant maşgalalaryny öz dinlerinden ýüz öwürýän beýannamalara gol çekmek üçin gorkuzuldylar. Türkmen häkimiýetleri protestant çagalary üçin tomus lagerlerini ýatyrdy.

ABŞ syýasaty

Soňky on ýylda ABŞ-nyň Merkezi Aziýadaky syýasaty Owganystandaky söweşde agdyklyk etdi. Eýrana we Owganystana geografiki taýdan ýakynlygy we umumy etnik toparlaryň, şeýle hem ägirt uly tebigy gaz gorlary sebäpli Türkmenistan ABŞ üçin möhüm howpsuzlyk we ykdysady gyzyklanma döredýär. Resmi taýdan bitaraplygyna garamazdan, Türkmenistan Demirgazyk üpjünçilik ulgamyna ABŞ goşunlaryna we Owganystandaky Halkara Howpsuzlyk Kömek güýçlerine üpjünçilik bermäge mümkinçilik berýär we ABŞ-nyň uçarlaryna Aşgabat halkara howa menzilinde ýangyç guýmak üçin ölüm howply däl zatlary iberýär. Terrorçylyga garşy operasiýa wagtynda Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň Türkmenistanyň ýolbaşçylarynyň rugsady bilen “belli” ýagdaýlarda Türkmenistana girmegine rugsat berendigi habar berildi.

Bäş ýyl ozal Döwlet Departamenti tarapyndan açylan Ýyllyk Ikitaraplaýyn Geňeşler (ÝIG) ABŞ bilen Türkmenistanyň arasynda sebit howpsuzlygy, ykdysady we söwda gatnaşyklary, sosial we medeni gatnaşyklar we adam hukuklary ikitaraplaýyn möhüm meseleleriň giň topary barada yzygiderli pikir alyşmagyň mehanizmidir.

ÝIG-niň dördünji ýygnagy 2015-nji ýylyň oktýabr aýynda Waşingtonda bolup, Türkmenistanda din azatlygy bilen baglanyşykly käbir meseleler ara alnyp maslahatlaşyldy.

2015-nji ýylyň noýabr aýynda Döwlet sekretary Jon Kerri Türkmenistana baryp, Prezident Berdimuhammedow bilen duşuşdy. Duşuşygyň öňüsyrasynda Döwlet sekretary Kerri "adam ölçegleri" meselesinde "gowy söhbetdeşlige" garaşýandygyny aýtdy. Sebitiň bu sapary ABŞ bilen Merkezi Aziýanyň bäş ýurdunyň arasynda “5 + 1” diýlip atlandyrylýan bilelikdäki jarnamadan öň bolupdy. Bu jarnamada "adam hukuklaryny goramak, demokratik institutlary we tejribäni ösdürmek we halkara hukugynyň kabul edilen kadalaryna we ýörelgelerine laýyklykda raýat jemgyýetini güýçlendirmek" wada berilýär.

Amerikanyň Birleşen Ştatlary Türkmenistanda raýat jemgyýeti guramalaryny goldaýan maksatnamalary maliýeleşdirýär; hukuk kömegi okuwy; internete girmek we kompýuter amallary boýunça okuw; döwlet işgärleriniň başarnyklaryny ýokarlandyrmak, şeýle hem alyş-çalyş maksatnamalary. Şeýle-de bolsa, soňky ýyllarda türkmen häkimiýetleri köp sanly okuwçynyň ABŞ tarapyndan maliýeleşdirilýän alyş-çalyş maksatnamalaryna gatnaşmagyny gadagan etdi we Parahatçylyk Korpusyna 20 ýyl bäri alyp barýan işlerini bes etmegi buýurdy. ABŞ hökümeti, Daşoguzda, Maryda we Türkmenabatda mugt bilim materiallary we iňlis dilini ýokarlandyrmak üçin mümkinçilikler bilen üpjün edip, on ýyl bäri bütin dünýäde işleýän Amerikan burçlary maksatnamasyna goldaw bermegini dowam etdirýär. Türkmenistan 15 ýyl bäri medeni taýdan goramak taslamalaryna ABŞ tarapyndan maliýeleşdirilýän ýurtlaryň arasynda öňdebaryjy bolup gelýär.

Döwlet departamenti 2014-nji ýylyň iýul aýynda Türkmenistanyň aýratyn aladalar ýurdy diýlip yglan edilendigini yglan edeninde, "dini azlyklaryň tussag edilmegi we tussagda saklamagy baradaky aladalar, dini toparlaryň bellige alynmak hukugy, dini edebiýatyň getirilmegine girizilen amallar we çäklendirmeler, jemgyýetçilik hasaba alynmak mümkinçiliginiň ýoklugy baradaky soraglara salgylandy." 2014-nji ýylyň sentýabr aýynda prezidentiň ar almagyndan saklanmak bu klassifikasiýa bilen baglanyşyklydy.

Teklipler

Türkmenistanyň SPC diýlip atlandyrylmagy ABŞ-nyň hökümetiniň dini azatlyk rekordyny gowulandyrjak anyk borçnamalary ara alyp maslahatlaşmagyna zerurlyk döredýär, şol bir wagtyň özünde ýurdy geljekde bu bellikden çykarmak üçin zerur özgertmelere ýol açýar. USCIRF Türkmenistana SPC hökmünde klassifikasiýa edilmegini dowam etdirmegi maslahat bermekden başga-da ABŞ hökümetine şeýle maslahat berýär:

- IRFA 405 (c) bölümi boýunça türkmen hökümeti bilen giňişleýin kanunçylyk özgertmesi, polisiýanyň reýdlerini bes etmek, tussaglary boşatmak we daşary ýurtly dindarlaryň elýeterliligini ýokarlandyrmak ýaly kriteriýalar bilen kesgitli we manyly özgertmeleri kabul etmek üçin hökmany şertnama döretmek; eger şeýle şertnama kabul edilmese, prezidentiň çärelerinden saklanmak bes edilmelidir;

- ABŞ-nyň ilçihanasynyň türkmen adam hukuklaryny goraýjylary, şol sanda ilçi derejesinde işjeň aragatnaşyk saklamagyny üpjün etmek; Türkmenistan hökümetini ähli wyždan tussaglaryny boşatmaga we ähli tussaglara adamkärçilikli garamaga, maşgalalara, adam hukuklaryna gözegçilik edýänlere, ýeterlik lukmançylyk kömegine we aklawçylara girmäge rugsat bermek;

- ÝIG ýaly ikitaraplaýyn ýygnaklarda, şeýle hem BMG we Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasy (ÝHHG) ýaly halkara forumlarynda, din azatlygy we degişli adam hukuklary bilen baglanyşykly meseläni gozgamak;

- BMG-nyň Aşgabatda ýerleşýän Merkezi Aziýadaky Öňüni alyş diplomatiýa merkezini (UNRCPD) işine adam hukuklary meselesine ünsi artdyrmak üçin ynandyrmak;

- Türkmenistan hökümetini BMG-nyň din ýa-da ynanç azatlygy, kazyýet garaşsyzlygy we gynamalar boýunça ýörite hasabatçylary tarapyndan bu ýurda sapar etmegine rugsat bermek, saparlaryň anyk senesini kesgitlemek we şeýle saparlar üçin ähli zerur şertleri üpjün etmek;

- Halkara Ýaýlym Milli Geňeşine, Türkmenistanda dini azatlyk barada radio we internet ýaýlymyny, şol sanda Yslam we demokratiýa barada täze maglumat web sahypasyny, şeýle hem adam hukuklary we umumy bilim baradaky maglumatlary ýurduň köp ýyllyk izolýasiýany ýeňip geçmegine kömek etmegi maslahat beriň;

we

- ABŞ-nyň Parahatçylyk Korpusynyň maksatnamasyny dowam etdirmek üçin Türkmenistan hökümetine basyş etmegi dowam etdiriň.

http://www.uscirf.gov/sites/default/files/Turkmenistan%202016_Russian.pdf