Bir seretseň, tutuş bir ýurduň ilatynyň öz häkimiýetlerinden kemsidilmegi geň görünýär, ýöne hiç hili duýgy we nägilelik alamatlaryny görkezmeýär. Halkara adam hukuklary guramalary duýduryş berýär, BMG we Ýewropa Parlamenti ýurtdaky adam hukuklarynyň doly bozulmagy barada kararlar kabul edýär, daşary ýurt habar beriş serişdeleri okyjylary we tomaşaçylary türkmen diktatorynyň çäksiz we biperwaý güýji bilen haýran galdyrýar. Diňe türkmenleriň özleri dymýarlar ...
Müňlerçe adam işinden kowlup, ykbalyň rehimine galdyrylanda dymýarlar; müňlerçe adam pensiýa we ýeňilliklerden mahrum bolanda dymýarlar, ýagny ýaşamak hukugyndan mahrum edýärler diýen ýaly, çagalaryny beýik prezidente we Ruhnama söýgüsinden başga hiç zat bilmeýän zombi öwürenlerinde dymýarlar.
Häzirki zaman türkmen raýatlarynyň ýaşuly nesli öz hukuklaryny goramagyň diňe bir ýoluny bilýärdi - Sowet Soýuzynyň Kommunistik partiýasynyň Merkezi komitetine ýa-da halkyň aýdyşy ýaly "Moskwa" şikaýat. Sowet döwründe bu täsirli boldy. Ýerli işgärler we dürli guramalaryň ýolbaşçylary Moskwanyň komissiýalaryndan gaty gorkýardylar.
Sowet sosializminden Türkmenistandaky häzirki syýasy ýagdaýa geçmek, hatda bir nesliň ömri üçinem gaty çalt bolup geçdi. Ýurt garaşsyzlygynyň 15 ýyllygyny bellemäge taýynlanýar. Mundan başga-da, bu ýyllaryň ýarysyny, 90-njy ýyllary alyp bolar, haçan-da ýurduň ilaty döwletlilik we garaşsyzlyk gazanmakdan şatlyk duýupdy we tebigy ýagdaýda has gowy durmuşa garaşmak bilen häkimiýetleri tankyt etmedi. Şol döwürde ilatyň henizem gürlemäge hukugy bardy, ýöne "ýagty geljege", häkimiýetleriň täze döwletiň ägirt uly mümkinçiliklerini durmuşa geçirip biljekdigine bolan umyt (ýokary bilimli ilat we tebigy baýlyklar) sebäp boldy, şol wagt dymyp, raýatlar köplenç "ses bermek hukugyny" ýitirdi. Wagt geçdi - hozlar berkidildi. Soň bolsa öz howpsuzlygym üçin dymmaly boldum.
Indi Moskwa ýok. Elbetde, Moskwa bar, ýöne käbirleri Russiýanyň raýatlary bolsa-da, özygtyýarly Türkmenistanyň ýaşaýjylarynyň hukuklary bilen gyzyklanmaýar. "Altyn asyr" ýurdunyň ýaşaýjylarynyň halkara guramalaryna bolan umytlary hem amala aşmady, birnäçe karardan soň BMG indi Türkmenistan mowzugyny ulaltmazlygy makul bilýär. Adalatlylyk bilen aýry-aýry türkmen raýatlarynyň hukuklaryny goramak meselelerini çözmekde halkara guramalarynyň peýdasynyň bardygyny bellemelidiris.
Emma ýagdaý, umuman aýdylanda elbetde, halkara guramalar türkmen häkimiýetleri tarapyndan adam hukuklarynyň köpçülikleýin bozulmagy meselesini çözüp bilmeýärler we olar hökmany däl. Muny syýasy oppozisiýanyň ýolbaşçylygyndaky ýurduň halky özleri etmeli. Emma ilat bilen oppozisiýanyň arasyndaky gatnaşyklar netije bermedi. Ýagny ilat olara ýüz tutmaýar. Diňe bir türkmen oppozisiýasynyň ýurduň daşyndadygy üçin däl. Belki-de, munuň sebäbi oppozisiýa liderleriniň hemmesiniň diýen ýaly halkdan däl-de, häzirki hökümetden bolmagydyr. Häkimiýetden aýrylandan soň we watanyň çäginden çykansoň, oppozisiýaçy boldular. Ministr bolanlarynda ilat bilen ýakyn arabaglanyşygy ýokdy, hasam beteri, häzirki wagtda beýle gatnaşyk ýok. Bu, häzirki oppozisiýa garşy aýyplama däl. Gijä galsa-da, haýsy güýç döredendigine düşündiler. Indi bolsa muňa garşy göreşjek bolýarlar. Başaryp bildikleriçe.
2002-nji ýylyň 25-nji noýabrynda bolup geçen prezidentiň janyna kast etmek synanyşygy oppozisiýa bilen ilatyň arasynda aragatnaşyk ýokdugyny ýene bir gezek görkezdi. Elinde bolanlardan gyssagly saýlanan çäräni ýerine ýetirijiler hakykatdanam bu işi ýerine ýetirip bilmediler. Bu adamlara uly hormatym bar. Käbirleri bilen Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň (MNB) kazyýetden öňki tussaghanasynda oturmaga mümkinçilik tapdym we olaryň hemmesiniň munuň üçin aň-düşünje bilen gidendiklerini we howp abanýandyklaryna düşünýärin. Şeýle-de bolsa, olary topar diýip atlandyryp bolmaz. Olaryň köpüsi hatda biri-birini tanamaýardylar. Ilatyň azyndan az bölegini häkimiýetlere boýun bolmazlyk çärelerini guramak mümkinçiligi barada gürlemek sadalyk bolar.
Şondan bäri üç ýyldan gowrak wagt geçdi we türkmenleriň ýörite gulluklary tarapyndan tussag edilmek ykbalyndan gutulan oppozisiýaçylar indi Ýewropa ýurtlarynda ýaşaýarlar. Emma, birnäçe ýygnak geçirip, birek-biregi has gowy tanap, häzirem topar bolup bilmediler. Türkmenistanyň sessiz ilatynyň garaşýan buýrugy. Munuň üçin geň galdyryjy zat ýok. Aslynda goňşy Özbegistanyň, Täjigistanyň we Gazagystanyň syýasy oppozisiýasy hem birleşmeýär. Elbetde, sebäpler ambisiýalar we dürli syýasy garaýyşlar. Dogry, ýene bir kriteriýa boýunça bölünişik bar. Türkmen oppozisiýasynyň wekilleriniň bu bölegi, çagalykda lukmançylyk ýeterlik oýnamadyk görnüşi, satyjylar, polisiýa işgärleri we ş.m. indi birek-biregi ministrler, häkim (sebitleriň baştutanlary), parlamentarlary edip belleýärler we gaty çynlakaý seredýärler.
Hut şu “çynlakaýlyk” sebäpli olary çynlakaý güýç hökmünde kabul edip bolmaz. “Özüni görkezmeýän”, ýöne hakykatdanam ministriň köwşüni geýip bilýänler, indi has çynlakaý işleriň bardygyny gowy bilýärler, mysal üçin, ýurduň içinde işe başlamak, wagt we beýni ýitirmezlik, haýsydyr bir "sürgündäki hökümet" döretmek.
Şol bir wagtyň özünde, käbir ädimlerinde "çynlakaý" oppozisiýa "çaga" garşysyndan az tapawutlanýar. Hususan-da, 1-nji maýda özleri tarapyndan kabul edilen türkmen halkyna edilen ýüzlenme asla çap edilmese has gowy bolardy. Diňe ilata haýsydyr bir anyk ýüzlenmeleri we teklipleri öz içine alman, eýsem (halk) hakykatdanam özbaşdak "netije çykarmaga" çagyrylýar. Hususan-da, Doýçe Welle soragyna: - Demokratik güýçler bileleşigi Saparmyrat Nyýazowyň boýun egmezligi bilen nämäni aňladýar? Oppozisiýa liderlerinden biri şeýle jogap berýär: Nyýazow rejimi bilen hyzmatdaşlyk etmäň, rejimiň gündelik jenaýatlaryny görüp dymmaň ... Hemme zada garamazdan, bu göreşiň ýollaryny tapmalydyrys.
Oppozisiýanyň ahyrsoňy birleşip, Türkmenistana erkinlik getirmegine garaşýan adamlara hiç hili anyk çäre teklip edilmeýär. Munuň tersine, Türkmenistanyň halky özlerine "söweşmegiň ýollaryny tapmaga" çagyrylýar. Bu, häzirki oppozisiýanyň ukypsyzlygyny ykrar edýändigini we halkdan täze oppozisiýa "dogulmagyny" haýyş edýändigini ýa-da şikaýat taýýarlamakda başlangyç biperwaýlykmy (bu, şeýle hem, oppozisiýa liderlerini erbet häsiýetlendirýär), düýbünden aýdyň däl. Emma Türkmenistanyň halkynyň dymmagyny dowam etdirjekdigi äşgär, sebäbi oppozisiýa şikaýat iberip boljak "Moskwa" entek ýetişmedi.
Halkyň dymmagy hakykatdanam “Altyn Asyryň” birleşdirilen altyn türkmen diktatory üçin altyndan gymmat.
Döwran Kyýas (Aşgabat).
Oazis Žurnaly
