Aleksandr Podrabinekiň "Azatlyk" radiosynda "Dejaýu" gepleşigi.
Aleksandr Podrabinek: BMG-na käwagt dünýä hökümeti diýilýär. Bu, elbetde, gaty güýçli ulaltmak, ýöne bu meýilnamada saglykly däne bardy. Wekillerini käbir dünýä guramasyna tabşyrmak bilen halkara gapma-garşylyklary çözmek synanyşygy, milli hökümetine ygtyýarlyk berýän adamlara meňzeýär.
24-nji oktýabrda Birleşen Milletler Guramasy 70 ýaşady. Şahyryň ýazyşy ýaly, "takmynan ýetmiş, ölüm ýaşy". Emma bu adam üçin. BMG üçin näme?
Häzirki wagtda BMG 193 ýurdy öz içine alýar. BMG-a goşulmak islemeýän Watikandan we ol ýerde rugsat berilmeýän Taýwandan başga, bular planetamyzyň ähli ýurtlarynda bar diýen ýaly. Halkara jemgyýetçiligi tarapyndan ykrar edilmedik ýa-da bölekleýin ykrar edilen käbir ýurtlarda synçy statusy bar.
Ýeri gelende aýtsak, Taýwan bir wagtlar BMG-de bolupdy. Erkin demokratik ýurt bolmak bilen ol ýerde Hytaýa wekilçilik etdi. 1971-nji ýylda parahatçylyk we sosializm güýçleriniň basyşy bilen Taýwan BMG-den çykaryldy we onuň ornuny Hytaýyň Kommunistik Halk Respublikasy eýeledi. Mundan başga-da, Howpsuzlyk Geňeşinde weto hukugy bilen. Indi Taýwanyň BMG-a gaýdyp barmak synanyşyklaryny Hytaý kommunistleri petiklediler.
1945-nji ýylda 50 ýurt BMG-ny esaslandyryp, düzgünnamasyna gol çekip, sözbaşysynda aýdylýar:
Alyp baryjy: “Biz, birleşen halklaryň halklary, geljek nesilleri uruş howpundan halas etmegi ýüregimize düwdük ... esasy adam hukuklaryna, adamyň mertebesine we gymmatyna, deň hukuklara bolan ynamy tassyklamak, erkekler we aýallar, uly we kiçi halklaryň deň hukuklarynda ... we bu maksatlar üçin çydamlylygy görkezmek we bilelikde ýaşamak, birek-birek bilen parahatçylykda ýaşamak üçin bu maksatlara ýetmek üçin edýän tagallalarymyza goşulmak kararyna geldik."
Aleksandr Podrabinek: Ajaýyp niýetler! Dogry, durmuş syýasatçylaryň aýdan islendik ajaýyp niýetlerine, iň bolmanda, şübheli garamalydygyny öwredýär. BMG tejribesi kesgitlenen maksatlara laýyk gelýärmi?
Amerikanyň adam hukuklary guramasynyň Adam hukuklary gaznasynyň hukuk gullugynyň başlygy Hawier El-Haj aýdýar.
Hawier El-Haj: Gynansagam, BMG-nyň agzalyk şertleri Birleşen Milletler Guramasynyň esasy wezipesi bolan adam hukuklaryny goramak maksadyny görkezmeýär. Bu maksat BMG-nyň Tertipnamasynda, şeýle hem Ähliumumy Adam Hukuklary Jarnamasynda beýan edilýär.
BMG-nyň öz wezipesini ýerine ýetirmezliginiň sebäbi, Birleşen Milletler Guramasynyň her mejlisinde oturan 193 döwletiň, takmynan 55 göterimi demokratiýa däl. Bular syýasy garşydaşlary we garaşsyz habar beriş serişdelerini yzygiderli yzarlaýan döwletler.
Demokratik däl döwletlere doly hukukly awtoritar rejimler we diktatorlar girýär, bularyň 30 göterimi bar. Beýleki 25 göterimi bäsdeş awtoritar rejimler: gaty diktator däl, demokratiýa däl. Ol ýerdäki oppozisiýa kanuny ýaly bolup görünýär, resmi taýdan oňa rugsat berilýär, ýöne ol yzygiderli yzarlanýar, syýasy garşydaşlar türmä basylýar.
BMG-a agza ýurtlaryň diňe 45 göteriminde adam hukuklaryna doly hormat goýýan hökümetler bar. Bular demokratik ýol bilen saýlanan halkyň kanuny wekilleri.
Aleksandr Podrabinek: BMG Tertipnamasynyň birinji setirlerinde “esasy adam hukuklaryna bolan ynamy tassyklamak” niýeti bar. Diňe kagyz ýüzünde söz däldi. 1946-njy ýylda BMG-nyň çäginde Adam hukuklary boýunça komissiýa döredildi.
Bu pikiriň özi asla erbet däldi. Geňeş iň amatsyz ýurtlarda adam hukuklarynyň bozulmagyna gözegçilik etmeli, indiki mejlisine resminamalary taýýarlamaly we her bir gowşak ýurt üçin degişli kararlary kabul etmeli boldy.
Şondan soň adam hukuklaryny bozýanlar özlerini utanç bilen örtmeli we pensiýa gaçmaly boldular. Şeýle-de bolsa, ne diktatorlar, ne-de BMG-daky wekilleri utanç bilen ýanmadylar we işinden çekilmediler.
Komissiýa diýseň güýçli işleri amala aşyrdy - ýylda alty hepde, mart-aprel aýlarynda ýygnandy. 60 ýyllap dowam eden bu ýadaw işden soň, birden Komissiýanyň netijesizdigi we adam hukuklaryny bozmakda öňdäki hatarda durýan ýurtlaryň işine gatnaşmagy sebäpli abraýdan düşendigi belli boldy.
Adam hukuklarynyň bozulmagyny ýazgarýan kararlar, Alžir, Liwiýa, Sudan, Siriýa, Zimbabwe, Hytaý, Kuba, Russiýa, Nigeriýa, Päkistan, Saud Arabystany ýaly komissiýanyň agzalary tarapyndan yzygiderli gysyldy. BMG-nyň Adam hukuklary boýunça komissiýasy, özüne mahsus duýgurlygy sebäpli köp diktatorlygy we awtoritar rejimi halas etdi.
Geňeş ýylsaýyn dünýä ilatynyň bäşden biriniň esasy adam hukuklarynyň bozulýan Hytaýdaky ýagdaýy barada dymdy. 2003-nji ýylda Russiýa, Sudan we Zimbabwe baradaky kararlar kabul edilmedi we Eýran we Hytaý barada hatda ara alnyp maslahatlaşylmady.
2004-nji ýylda Zimbabwedäki we Russiýadaky ýagdaýy ara alyp maslahatlaşmazlyk kararyna geldiler. 2005-nji ýylda olara Eýran, Türkmenistan we Özbegistan goşuldy. Çeçenistana gözümizi ýumduk. Raýatlaryny kemsidýän rejimler özlerini rahat duýýardylar.
Millionlarça adamyň ömri we azatlygy hakda gürleşmedik bolsak, bu anekdot ýaly bolup görüner - Adam Hukuklary Geňeşine Hytaý, Kuba, Sudan we Zimbabwe girdi. Bu, Nigeriýa, Päkistan, Russiýa ýa-da Saud Arabystany ýaly adam hukuklary nukdaýnazaryndan şübheli ýurtlary agzamaly hem däldir.
2003-nji ýylda "Serhetsiz habarçylar" halkara guramasy Liwiýanyň wekiline Komissiýanyň başlygynyň berilmegine garşy çykdy. Ynsan hukuklaryny goraýjylar Muammar Kaddafiniň diktator rejiminiň wekili tarapyndan Geňeşiň başlyklygynyň BMG-ny utanç bilen örtjekdigini öňe sürdüler.
Muammar Kaddafi: Howpsuzlyk Geňeşiniň kararlaryny näme üçin äsgermezlik edýändigimize doly düşünmelidiris, sebäbi bu kararlar hemişelik oturgyçlary we weto güýji bolan ägirt güýçlere däl-de, diňe bize garşy ulanylýar. Bu güýçler hiç haçan özlerine garşy kararlary ulanmaýarlar.
Aleksandr Podrabinek: Kuba we Liwiýanyň haýyşy boýunça "Serhetsiz habarçylar" Muammar Kaddafiniň rejimine garşy aýyplamalary sebäpli Adam hukuklary boýunça komissiýa bilen bir ýyllap maslahat beriş derejesinden mahrum edildi.
Bu karar, Zimbabwe, Russiýa, Hytaý, Kongo, Eýran, Malaýziýa, Mozambik, Nepal, Nigeriýa, Päkistan, Katar, Saud Arabystany, Günorta Afrika, Uganda we Azerbaýjan tarapyndan Komissiýada goldanyldy. Şeýle gatnaşyjylardan ybarat komissiýadan başga haýsy kararlara garaşyp bolar?
2000-nji ýyllaryň ortalarynda ýagdaý çydar ýaly bolmady. "Soňky ýyllarda BMG AHK-yň agzalaryna öwrülen oňaýsyz döwletleriň täsirli topary (Aljir, Liwiýa, Sudan, Siriýa we Zimbabwe) Hytaý, Kuba we Russiýa bilen aýry-aýry ýurtlarda birnäçe möhüm başlangyçlary durmuşa geçirdi" -diýip, şonda “Human Rights Watch” halkara guramasy belledi.
BMG 2006-njy ýylda Komissiýany özgertmek kararyna geldi. Ilki bilen ady üýtgedildi: Komissiýa Geňeş boldy. Ikinjiden, guramanyň netijeliligini ýokarlandyrmak üçin gatnaşyjy ýurtlaryň sany düýpgöter azaldy: 53 ýurduň ýerine 47 boldy. Üçünjiden, ýylda birnäçe gezek duşuşyp başladylar we ýygnaklarda has köp oturyp başladylar. Aslynda, bu bularyň hemmesi. Geňeş 2006-njy ýylda Adam Hukuklary Geňeşine öwrülenden soň näme üýtgedi?
Hawier El-Haj: Adam hukuklary boýunça komissiýa 2006-njy ýylda dargadylmazdan ozal Liwiýanyň wekili, 20-nji asyryň iň erbet diktatorlaryndan Muammar Kaddafiniň wekili bardy. Liwiýa hökümeti diňe bir syýasy garşydaşlaryny yzarlamady, türmä basdy we öldürmedi, Liwiýanyň daşynda-da öldürdi. Gynandyryjy deliller bar - Liwiýadan ganhorlar Muammar Kaddafiniň syýasy garşydaşlaryny öldürmek üçin demokratik ýurtlara iberildi. Liwiýa hökümetini tankytlaýanlar Ýewropada we ABŞ-da ýaşadylar.
Şeýlelik bilen, şeýle hökümetiň wekilleri BMG-nyň Adam hukuklary boýunça komissiýasynda Liwiýa döwletine wekilçilik etmeli boldy.
Bularyň hemmesi bolup geçensoň, BMG-nyň Baş sekretary bu ýagdaýa goşuldy we netijede BMG Adam Hukuklary Geňeşi dargadyldy.
Bu meseläni çözmek üçin BMG Adam Hukuklary Geňeşi döredildi - adam hukuklary boýunça dargadylan komissiýanyň ornuny tutjak täze gurama.
Emma, gynansak-da, hiç zat üýtgemedi. Şu günki Adam Hukuklary Geňeşi, BMG-nyň Adam hukuklary boýunça öňki komissiýasy bilen düýbünden meňzeýär.
Aleksandr Podrabinek: Döredileli bäri Adam Hukuklary Geňeşi iň halanýan we aslynda diňe bir zat - Ysraýyly tankytlamak we Palestinalylaryň hukuklaryny goramak bilen meşgullandy. Geňeşiň gözüniň alnynda beýleki sebitleriň hemmesi ýykyldy. Ol ýerde islendik zat bolup biler - Geňeş alada etmeýär.
Ýeri gelende aýtsak, Baş Assambleýa sesleriň üçden iki bölegi bilen, adam hukuklaryny gödek we yzygiderli bozsa, Geňeş agza ýurtlaryň hukuklaryny we artykmaçlyklaryny togtadyp biler. Geňeşiň bar bolan döwründe Liwiýanyň Geňeşdäki agzasy diňe bir gezek - 2011-nji ýylyň mart aýyndan noýabr aýyna çenli 8 aýlap togtadyldy.
Bu 70 adam hukuklary guramasynyň haýyşy boýunça edildi, ýöne polkownik Kaddafiniň diktaturasynyň birden adam hukuklaryny bozup başlandygy sebäpli däl, 2011-nji ýylyň fewral aýyndan oktýabr aýyna çenli Liwiýada raýat urşy bolup we 23-nji oktýabra çenli kimiň ýeňjekdigi belli däldi.
Geňeşiň adam hukuklarynyň bozulmagyna çydamlylygy geň däldir. BMG Adam Hukuklary Geňeşini döredýän kararda "Geňeş agzalary adam hukuklaryny öňe sürmekde we goramakda iň ýokary ülňüleri berjaý eder" diýilýär.
Şeýle-de bolsa, halkara adam hukuklary guramasy "Freedom House"-yň habaryna görä, Geňeşiň 47 agza döwletiniň ýarysyndan azy erkin we demokratik hasap edilip bilner.
Adam hukuklary geňeşiniň häzirki düzümine serediň. Bu agzalaryň arasynda Hytaý, Kuba, Russiýa, Kongo, Indoneziýa, Wýetnam, Saud Arabystany bar. Elbetde, Geňeş bu ýurtlarda adam hukuklarynyň bozulmagy barada karar kabul etmeýär. BMG Adam Hukuklary Geňeşi köpden bäri diktator rejimleriň dosty we dünýäniň beýleki ýerlerinde gülkünç bir zat boldy.
Birinji jahan urşundan soň uruş eden ýurtlar, eden işlerinden gorkup, geljekde şuňa meňzeş zatlaryň bolmagyna ýol bermezlik kararyna geldiler. 1920-nji ýylda ýaragsyzlanmak, duşmançylygyň öňüni almak, köpçülikleýin howpsuzlygy üpjün etmek, diplomatiýa arkaly ýurtlaryň arasyndaky jedelleri çözmek we dünýädäki ýaşaýyş derejesini ýokarlandyrmak maksady bilen Milletler Bileleşigi döredildi.
Şeýle-de bolsa, ägirt uly urşuň öňüni alyp bolmaýardy. Germaniýa, Italiýa we Ýaponiýa ýaly geljekki çozuşçylar Sowet Soýuzy ýaly beýlekiler Milletler Bileleşigini meýletin terk etdiler.
BMG taýagy Milletler ligasyndan aldy. Bu gezek oňaýsyzlygyň öňüni almak we parahatçylygy saklamak üçin halkara jemgyýetçiligi has kuwwatly hereket etmek kararyna geldi. BMG Howpsuzlyk Geňeşine BMG harby güýçlerine parahatçylygy goraýyş operasiýalaryny geçirmek barada karar kabul etmäge rugsat berildi.
Birleşen Milletler Guramasynyň tutuş barlygynda 70 töweregi parahatçylygy goraýyş operasiýasy geçirildi. BMG Mawy kaskalary esasan Afrikada, Aziýada we Latyn Amerikasynda - Üçünji Dünýä diýilýän ýurtlarda işledi. Käwagt bu amallar üstünlikli boldy, käte-de bolmady. BMG Watch guramasynyň işgäri Leon Saltiel gürrüň berýär.
Leon Saltiel: BMG Howpsuzlyk Geňeşiniň ynsanperwerlik çärelerine ygtyýar bermäge hukugy bar. Käwagtlar, meselem, öňki Ýugoslawiýada, soň bolsa Liwiýada bolşy ýaly, NATO-nyň gatyşmagyna rugsat berip bilerler. Mesele, BMG-a agza ýurtlaryň hereketleriniň gowy utgaşdyrylmazlygy we netijelerine hiç kim gözegçilik etmezligi. Ynsanperwer gatyşmagyň şowsuzlygynyň ýene bir mysaly Siriýa. Russiýanyň wetosy BMG-nyň bu gapma-garşylygyň bigünä pidalaryna goşulmagyna we goralmagyna päsgel berdi.
Aleksandr Podrabinek: “Gök kaskalaryň” gatyşmazlygy bilen köp çynlakaý çaknyşyklar galdy. Howpsuzlyk Geňeşiniň karary BMG-nyň parahatçylygy goraýyş güýçlerini gapyşmak zolagyna ibermek talap edilýärdi, ýöne Geňeşiň hemişelik agzalary şeýle kararlara weto goýup bilerler. BMG hem gyrada galdy.
Hawier El-Haj: Indi köpçülikleýin repressiýalaryň we genosidiň öňüni almak üçin halkara harby güýçleriniň goşulyşmagy meselesinde bu başlangyçlar elmydama petiklenýär. Liwiýadan soň bu meseläniň Howpsuzlyk Geňeşinde ses berilmegi ýeke-täk wagt Siriýadaky ýagdaý bilen baglanyşyklydy. Howpsuzlyk Geňeşiniň bu ýagdaýa ýekeje gezek üns bermegi, ýöne sanksiýalar karary kabul edilmedi.
Russiýa bilen Hytaý demokratiýa bolan bolsa we Başar al-Assada duýgudaşlyk bolmadyk bolsa, Siriýa halkara sanksiýalarynyň ulanylmagy gaty ähtimal. Emma şondan soň Birleşen Milletler Guramasy beýleki ýagdaýlarda, mysal üçin Russiýanyň Krymy basyp almagy ýaly etmeli boldy. Bu ýagdaýa Howpsuzlyk Geňeşi hökman sereder we şoňa görä jogap bermeli bolar.
Russiýa Howpsuzlyk Geňeşiniň hemişelik agzasy we weto hukugyna eýe. Şonuň üçin beýle meseleler hatda ses berilmeýär - sebäbi olaryň ret ediljekdigi äşgärdir.
Aleksandr Podrabinek: BMG-nyň hemişe zerur parahatçylygy goraýyş amallaryny ýerine ýetirip bilmezligi bu wezipeleriň bölekleýin ýitmegine sebäp boldy. Has takygy, BMG-ni beýleki güýçler we gurluşlar bilen çalyşmak.
Käbir hadysalarda agressiýanyň öňüni almak we parahatçylygy we tertibi dikeltmek üçin BMG-den geçip, köpmilletli raýdaşlyk güýçleri döredildi.
Leon Saltiel: Halkara kanunçylygyna görä, ynsanperwerlik çärelerine diňe BMG Howpsuzlyk Geňeşi rugsat berip biler. Elbetde, ABŞ harby herekete başlanda Yrakda gatyşma boldy. Howpsuzlyk geňeşiniň tassyklamasy bu ýerde gözlenmedi. Bu, BMG-den başga harby gatyşmagyň mysaly. Bu ynsanperwerlik missiýasy däl-de, eýsem harby amal. Harby amallar BMG-nyň mandatyny talap etmeýär.
Aleksandr Podrabinek: Wetonyň hukugy BMG üçin büdreýär. Ýeke-täk däl, gaty çynlakaý. Howpsuzlyk Geňeşiniň bir agzasynyň haýyşy boýunça BMG-nyň häzirki işi ysmaz bolup biler.
BMG döredilende weto adatdan daşary çäre hasaplanana meňzeýär. Günbatar ýurtlary muny ulanjak däldi. Faşizmiň umumy ýeňşinden ylham alan günbatar liderleri, möhüm halkara meselelerini çözmekde ýeňijileriň ylalaşygyna bil bagladylar.
Sowet kommunistleriniň paýhaslylygy baradaky sada Günbatar umytlary hasyl bolmady. Ilkinji 10 ýylda, 1946-njy ýyldan 1956-njy ýyla çenli SSSR-den başga, Howpsuzlyk Geňeşiniň hemişelik agzasy hiç haçan weto ulanmady we Sowet Soýuzy ony 57 gezek ulandy.
Bu BMG-a täze agzalaryň kabul edilmegi, oňaýsyzlyk, ýaragsyzlanmak, bakteriologiki ýarag we beýleki möhüm meseleler baradaky şikaýatlara degişlidir. Umuman alanyňda, BMG-nyň alyp barýan işlerinde SSSR we Russiýa weto 100 gezek, ABŞ - 78 gezek, Angliýa - 28, Fransiýa - 15 we Hytaý - 9 gezek ulanyldy.
Russiýa tarapyndan şu ýylyň 29-njy iýulynda ulanylan iň soňky weto, 2014-nji ýylyň iýul aýynda Ukrainada MH17 uçarynyň heläkçiligini derňemek üçin ýörite Halkara Kazyýetiniň döredilmegi bilen baglanyşyklydy. Malaýziýa howa ýollarynyň raýat gämisine rus tarapdary separatistleriň raketa hüjümi 298 adamy pajygaly ýagdaýda öldürdi. Bu rus wetosy halkara jemgyýetçiligi üçin nämäni aňladýardy?
Leon Saltiel: Bu mesele bilen aýratyn tanyş däl, ýöne, okan hasabatlarymdan Gollandiýaly hünärmenleriň geçiren derňewi bu raketanyň Russiýada öndürilen ýaragdan atylandygyny görkezdi. Bu gaty çynlakaý günäkärleme. Meniň pikirimçe, bu Russiýa üçin möhüm bolsa, derňewi talap etmeli.
Aleksandr Podrabinek: Ukrainanyň Daşary işler ministri Pawel Klimkin şu ýylyň 29-njy iýulynda BMG Howpsuzlyk Geňeşinde eden çykyşynda Russiýanyň pozisiýasyna şeýle baha berdi.
Pawel Klimkin: Adam öldürmek üçin şahsy jenaýat jogapkärçiligi barada aýdýarys, syýasat hakda gürleşemzok. Şol sebäpden, bir ýurduň - Russiýanyň bu iki dürli meseläni bulaşdyrmagyny dowam etdirmeginden biz lapykeç bolýarys: bir tarapdan, Ukraina garşy oňaýsyz jogapkärçiligi we terrorçylary goldamak, Boing pajygasy üçin jogapkärleriň jogapkärçiligi beýleki tarapdan. Häzirki wagtda rus weto üçin başga düşündiriş bolup bilmez. Russiýanyň bu gapyşmadaky roly düýbünden aýdyň we belli. Russiýa Federasiýasy bu rezolýusiýanyň taslamasyny ýaňy öldürdi, emma weto hukugyndan hyýanatçylykly peýdalanmak pidalary, maşgalalaryny, garyndaşlaryny söýýänleriň umytlaryny öldürmez, bu diňe bizi güýçlendirer, ýerine ýetirilmeli adalat mehanizmi täsirli bitaraplyk döretmek kararymyzy güýçlendirer.
Aleksandr Podrabinek: BMG-nyň döwrüň kynçylyklaryna jogap berip bilmezligi, eýýäm äşgär boldy, syýasatçylary özgertmegiň zerurlygy barada gürleşmäge mejbur edýär. Fransiýanyň prezidenti Fransua Olland:
Fransua Olland: Fransiýa Howpsuzlyk Geňeşiniň düzümini giňeltmegiň, Howpsuzlyk Geňeşinde parahatçylyk üçin jogapkärçilik çekýän yklymlaryň tarapdary. Fransiýa Howpsuzlyk Geňeşiniň hemişelik agzalarynyň köpçülikleýin wagşyçylyklar sebäpli weto hukugyna ýüz tutmazlygyny isleýär. BMG-nyň häzirki döwürde iň erbet ýagdaý ýüze çykan ýaly ysmaz bolmagyny nädip üpjün edip bileris? Bu ýerde Fransiýanyň köpçülikleýin wagşyçylyklar amala aşyrylanda weto ulanmazlygy borjuny yglan edýärin. BMG döredilende girizilen weto petiklemek hukugy däl-de, hereket etmek hukugy.
Aleksandr Podrabinek: BMG-nyň ukypsyzlygyny öz üstünliginiň açary hökmünde görýänler islendik özgertmäni ret edýärler. Iň bolmanda bölekleýin weto hukugyndan ýüz öwüriň? Hiç haçan! Asla!
Gennadiý Gatilow, Russiýanyň Daşary işler ministriniň orunbasary.
Gennadiý Gatilow: Ýakynda dürli delegasiýalar tarapyndan gozgalan weto hukugy barada aýdylanda bolsa ... bu başlangyjy gaty çäklendirýäris ... Bu düýbünden dogry däl ... Bu pikir birneme kemçilikli .. BMG Howpsuzlyk Geňeşiniň işini dowam etdirmek islesek, bu edara dowam etmelidir.
Aleksandr Podrabinek: Diktatorlyk we awtoritar rejimler BMG-nyň eldegrilmesizligini durmuş ýoly hökmünde ýapyşýarlar. Döredilen halkara gatnaşyklar ulgamy olara ýaşamaga mümkinçilik berýär.
Bu ýerde BMG-nyň nädip döredilendigini ýada salmak ýerliklidir. “Birleşen Milletler Guramasy” adyny 1941-nji ýylyň dekabrynda ABŞ-nyň prezidenti Franklin Ruzwelt Gitlere garşy raýdaşlykdaky ýaranlar üçin teklip edipdi.
1942-nji ýylyň 1-nji ýanwarynda Waşingtonda geçirilen soýuzdaşlar konferensiýasynda kabul edilen Jarnama geljekki Birleşen Milletler Guramasy üçin esas bolup hyzmat etdi. Uruş döwründe "birleşen halklar" adalgasy Gitlere garşy raýdaşlykdaky ýaranlar bilen manydaşdy.
Talta we Potsdamda geçirilen soýuzdaş konferensiýalarda dünýä meselelerini çözmek üçin geljekki halkara guramanyň meýilnamalary has aýdyň ýüze çykdy. Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň, Angliýanyň we Sowet Soýuzynyň wekilleri uruşdan soňky durmuşda harby hyzmatdaşlygy amala aşyrdylar. Ýeňijiler dünýädäki meseleleri çözmeli boldular.
1945-nji ýyldaky “Berlin konferensiýasy” dokumental filminiň bölegi:
Alyp baryjy: “Şu günler delegasiýa üç soýuzdaş döwletiň ýolbaşçylarynyň konferensiýasyna gatnaşmak üçin Berline geldi. Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň Döwlet sekretary jenap Jeýms Börnes. Iňlis daşary işler ministri jenap Eden. Jenap Clement Attle. Beýik Britaniýanyň premýer-ministri jenap Winston Çerçil. Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň prezidenti jenap Truman. SSSR-iň Halk Komissarlary Geňeşiniň başlygy generalissimus Josef Wissarionowiç Stalin konferensiýa gatnaşmak üçin Berline geldi. Agşam sagat 5-de konferensiýa gatnaşyjylar mejlisler otagynda duşuşdylar.”
Aleksandr Podrabinek: Belki, BMG-nyň döremegine ýol açan, soň bolsa Birleşen Milletler Guramasynyň doly hukukly we başarnykly dünýä hökümetine öwrülmegine ýol bermedik çaga şikesleri şu ýerde ýüze çykan bolsa gerek.
Iňlis premýer-ministri Winston Çerçiliň Gitlere garşy göreşmek üçin hatda şeýtan bilen hem bileleşige girmäge taýýardygy baradaky gödek sözleri BMG-nyň geljekdäki ejizliginiň mysaly we başlangyjy boldy.
Faşistlige garşy göreşde SSSR bilen soýuzdaş gatnaşyklar harby zerurlyk sebäpli dörän bolmagy mümkin, ýöne parahat durmuşda kommunistik diktator bilen hyzmatdaşlygyň hiç hili delili ýokdy. Çerçiliň özi tiz wagtdan muňa düşündi we eýýäm 1946-njy ýylda Amerikanyň Fulton şäherinde meşhur çykyşyny etdi. Emma eýýäm gaty giçdi. Totalitar sowet rejimi BMG-de täsirli orny eýeledi. Diktatorlyk kanunlaşdyryldy. Bir halkara guramanyň diwarlarynda zalymlygyň we demokratiýanyň parahatçylykly ýaşaşmagy kabul ederlikli hasaplandy. Bu ýagdaý soňra gaýtalandy we häzirem köpeldilýär.
Netijede, BMG Tertipnamanyň birinji makalasynda aýdylyşy ýaly “halklaryň hereketlerini utgaşdyrmak merkezine” öwrülmedi. BMG, umuman alanyňda, halklaryň bileleşigi däl-de, eýsem hökümetleriň we olaryň wekilleriniň bileleşigi boldy.
Bu syýasy klub deň şertlerde demokratik ýol bilen saýlanan milli wekilleri we hiç ýerde hiç hili saýlanmadyk diktatorlaryň wekillerini öz içine alýar.
Wideo:
Alyp baryjy: Birleşen Milletler Guramasynyň münberinden çykyş edip, ol beren wadalaryny ýada saldy.
Nikita Hruşew: Tekliplerimiziň düýp manysy, dört ýylyň içinde ähli döwletleriň doly ýaragsyzlanmagy amala aşyrmagy we indi söweş alyp barmak serişdesi bolmazlygydyr.
Alyp baryjy: Nikita Sergeýewiç olara dünýäniň öňünde söweş berýär.
Nikita Hruşew: Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň hökümetiniň wekiline aýdýaryn: siziň dostlugyňyz gaty gowy we häzirki wagtda Fransiýa Ispaniýasynda bar bolan iň gowy rejimi hasaplaýarsyňyz. Franko kim? Franko, parlamenti ýeňen we Ispaniýanyň parlamenti tarapyndan saýlanan kanuny hökümeti agdarýan ispan halkynyň jellady.
Alyp baryjy: Başlyk Sowet hökümetiniň başlygyny kesýär we bu sözleriň duşuşygyň resmi teswirnamasyna goşulmajakdygyny mälim edýär.
Nikita Hruşew: Meniň pikirimçe, bu sözler düýbünden ýerliksiz, sebäbi Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň wekili beýik Hytaýyň rejimine töhmet atanda näme üçin durmadyňyz? Bular deň hukuk däl, beýle teswirleri ret edýärin. (Alkyşlar) Birleşen Milletler Guramasy deň derejeli oýun meýdançasydyr. Sosialistik ýurtlar kemsidilse, muňa ýol bermeris. Deň şertleri talap edýäris.
Aleksandr Podrabinek: Deňlik, diktator rejimleriň demokratiýa bilen gatnaşyklaryny guranda hemişe talap edýän we häzirem talap edýän zady. Munuň üçin olar köp zat etmäge taýyn. BMG-de çykyş edeninde Nikita Sergeýewiç Hruşew sözleri kem görmedi we bilşiňiz ýaly aýakgap hakda-da alada etmedi. Deňligi, özygtyýarlylygy we kanunsyz güýjüň kanunylygyny ykrar etmek üçin islendik zat.
Talta we Potsdamda başlanan bu geň arkalaşyk şu güne çenli dowam edýär. Dogry saýlanan prezidentler umumy mejlislerde häkimiýeti ele geçirýänler bilen duşuşýarlar we her kim munuň tertipli bolandygyny öňe sürýär. El çarpyşmalar, ýakymly zatlar, tostlar alyşýarlar we biri-birini hyzmatdaş hasaplaýarlar.
Soňra hemmeler öýlerine gaýdýarlar we käbirleri saýlawçylaryna hasabat berýärler ýa-da bäsdeşlik syýasy göreş şertlerinde täze saýlawlara taýýarlanýarlar, beýlekiler syýasy garşydaşlaryny öldürýärler, öz halklaryny ýok edýärler we goňşylary gul etmäge synanyşýarlar.
Halkara jemgyýetçiligi erkinligi zalymlyk bilen deňleşdirmeli däldir. Diktatorlary kanunlaşdyrýan Birleşen Milletler Guramasynynyň doly çalşylmagyna ygtyýajy bar. BMG-yň möhleti eýýäm doldy.
