Ynsan hukuklaryny goraýjylar Türkmenistandaky türmeler barada hasabat ýaýratdylar. Ozal şuňa meňzeş gözleg Gazagystanda geçirildi. Bu ýerdäki jeza çäresi iň ýapyklardan biri bolmagynda galýar. Para iki ýurduň türmelerinde-de kabul edilýär, ýöne tapawutlar bar.
TUSSAGHANALARA GÖZEGÇİLİK
Birnäçe gün ozal Türkmenistanyň taryhynda seýrek duş gelýän ýurtda jeza çareleri geçirilýän ýerler boýunça gözegçilik bir topar halkara hökümete degişli bolmadyk guramalar tarapyndan tamamlandy we neşir edildi.
Bu işiň döredilmegine adam hukuklary guramasy “Türkmen başlangyjy”, Türkmenistanyň garaşsyz aklawçylar birleşigi, “Açyk jemgyýet” instituty we ABŞ-nyň demokratiýa milli gaznasy gatnaşdy.
Birnäçe aý ozal Gazagystanyň jeza çäresi boýunça garaşsyz hünärmenler tarapyndan şuňa meňzeş gözleg geçirildi. Bu halkara krizis toparynyň hünärmenleri tarapyndan edildi. Iki gözlegiň hem umumy netijeleri bar, ýöne haýran galdyryjy tapawutlar bar. Emma geliň, türkmenleriň ýagdaýyndan başlalyň.
Häzirki wagtda Türkmenistanda bolup geçýän wakalara gözegçilik edýän dürli ýurtlardan gelen halkara synçylar, bilermenler we syýasatçylar şu soragy berýärler: ýurt hakykatdanam Türkmenbaşynyň diktaturasyndan daşlaşýarmy we täze ýolbaşçylar ýurdy üýtgetmäge näderejede çalyşýar?
Türkmenistanyň prezidenti Gurbanguly Berdimuhammedow, düýbüni tutan Saparmyrat Nyýazowdan miras galan rejimi terk edýärmi ýa-da diňe daşarky ýüzleý täzeliklerden kanagatlanmaýarmy???
Ýöne, Nyýazowdan soňky üç ýylda bu soraglaryň takyk jogaby ýok. Ýurt täze kanunlar kabul edýär, ýolbaşçylar häzirki döwri “täze Galkynyş zamanasy” diýip atlandyrýarlar. Köpçülükleýin habar beriş serişdeleri, häkimiýetleriň tarapyndan kabul edilen "halk üçin döwlet" esasy ýörelgesine esaslanýar. 2009-njy ýylda Gurbanguly Berdimuhammedow Nyýazowyň bikanunlygynyň käbir hadysalaryny ýatyrýan birnäçe karar berdi. Opera dikeldildi. Köne bilim ulgamyny yzyna alyp başladylar. Ýatyrylan Ylymlar akademiýasy gaýtadan dikeldildi.
Hatda Türkmenbaşynyň “mukaddes” altyn ýadygärligini sökmek kararyna gelip, hüjüm etdiler. Hatda birnäçe gün ozal prezident oppozisiýa partiýalaryny döretmäge rugsat berdi.
Üýtgeşmeler gaty köp ýaly bolup görünýär, ýöne şol bir wagtyň özünde rejimiň esasy sütünleri we ilkinji nobatda ideologiýa we güýç gurluşlary elýeterli däl.
DIRI ÇYKAN SESZIZLIK
Biziň aramyzda hem, hatda el degirilmeýänleriň arasynda üýtgemegiň alamatlary bolmadyk iň ýapyk ulgamlar bar. Türkmenistanda tutuş dünýäden we beýleki raýatlardan iň gizlenýän türme tussaghanalarynyň gurluşy, ýurtdaky durmuşyň esasy akymlaryndan doly ýekelikde bolmagyny dowam etdirýär.
Nyýazow rejimi ony ýapyklygyň nusgasyna öwürdi. Ol şu güne çenli şeyle bolmagynda galýar. Halkara jemgyýetçilik guramalarynyň Türkmen türmelerine girmegine rugsat bermek baradaky çagyryşlary Nyýazowyň ýolbaşçylary tarapyndan düýbünden ret edildi.
Şeýle synanyşyklar henizem üstünlik getirmeýär. Koloniýalaryň, türmeleriň we suddan öňki tussaghanalaryň diwarlarynyň aňyrsynda bolup geçýän zatlar hakda elmydama gaty az maglumat bardy. Olar, düzgün bolşy ýaly, boşadylan tussaglaryň gaty seýrek boýun almalaryna esaslandy. Netijäniň ahyrynda, tussaghanalaryň ýagdaýy barada halkara guramalary tarapyndan taýýarlanan gözleg, ýurduň bu ýapyk gurluşynyň gaty bir düşnüksiz görnüşini görkezýär.
Bu gurluşyň aýry-aýry jikme-jiklikleri köpçülige açylanda, näme üçin ony bütin dünýäden ýapmaga synanyşýandyklaryny düşündirip bolar.
INÇEKESEL PATYŞALYGY WE PARA
Jikme-jiklikleriň özi, kanunlary berjaý etmek we halkara demokratik ýörelgelerine we ülňülerine boýun bolmak islegi baradaky döwletiň wagyz-nesihat şygarlaryny we sözlerini inkär edýär.
Gözlegiň netijesine görä, her 100 müň ilata tussaglaryň sanynyň görkezijisi bolan Türkmenistanyň türmeler indeksi dünýäde iň ýokarydyr. Bu manyda Türkmenistanda 534-dir. Bu nukdaýnazardan Türkmenistan iň ýakyn goňşularyndanam utulýandyr.
Gazagystanda bu görkeziji 348. Gyrgyzystanda - 285. Bu görkeziji 80–90 bolan Ýewropa ýurtlaryndan has tapawutlanýar.
Türkmen rejiminiň jezalandyryş ýörelgesi, mümkin bolan halkara ülňüleriniň we hatda ýurduň kanunlarynyň iň köp bozulmagyny kesgitleýär we öjükdirýär.
Tutulýan ýerler beýle bir topar tussag üçin niýetlenen däldir, şonuň üçin türmelerde we koloniýalarda, adatça, içerki düzgünlerde göz öňünde tutulanlardan üç-dört esse köp tussag saklaýar.
Tussaglaryň sany boýunça iň uly umumy rejim koloniýasy çölde - Lebap welaýatynda ýerleşýär. Koloniýa 2100 tussag üçin niýetlenendir. Onda 5700 adam bar. Artykmaçlygyň özi arassaçylyk we arassaçylyk şertleri bilen baglanyşykly kynçylyklary döredýär.
Epidemiýalaryň we ýokanç keselleriň sany barha artýar. Iň ýaýranlardan biri inçekeseldir. Şonuň üçin tussaglaryň köpüsi azatlyga çykanda maýyp bolup çykmakdan gorkýarlar.
Tutulýan ýerleriň hemmesinde bolşy ýaly, para, para we diňe “bazar” gatnaşyklary höküm sürýär. Tussaglaryň garyndaşlary türme häkimlerine we beýleki koloniýa işgärlerine para bermek bilen tussaglar üçin käbir artykmaçlyklary almaga synanyşýarlar.
Bu tejribe Merkezi Aziýanyň ähli ýurtlary üçin umumydyr. Esasanam Gazagystanda giňden ýaýrandyr. Gazagystanyň türme ulgamy boýunça geçirilen gözlegiň netijesine görä, türmelerdäki para düýbünden pikir edip bolmajak ýaly edip, türmede ýa-da lager hassahanalarynda has amatly şertlere geçirmek ýa-da beýleki türmelere we lagerlere geçirmek üçin ulanylyp bilner.
Hatda Gazagystanda tussaglaryň möhletinden öň boşadylmagy üçin uly para alýan ýagdaýlary hem bar.
NOBAT BOÝUNÇA UKY
Bu gözleg, türkmenleriň jeza ulgamynyň başga bir aýdyň mysalyny hödürleýär. Daşoguz şäherinde meşhur aýallar koloniýasy bar. Sowet döwründe, takmynan 700 tussag üçin 1967-nji ýylda guruldy. Emma mümkinçilikler ýokary derejede -2010 aýal boldy.
Dört adam üçin niýetlenen otaglarda 12–14 aýal saklanýar. Bu öýjüklerde diňe bir hajathana bar - açyk hajathana we bir ýuwunulýan.
Uky barada aýdylanda bolsa, aýallar üç çalşykda nobatlarda ýatýarlar. Koloniýada dürli keselleriň, şol sanda ýokanç keselleriň köp ýaýramagy geň däldir. Koloniýada ortaça ölüm derejesi ýylda 15 adam.
Emma jeza bermegiň şertleri ýeke-täk tussag etmeklik däl. Mundan başga-da, koloniýanyň işgärleri tarapyndan aýallary ýygy-ýygydan ýençmek we zorlamak bilen baglanyşykly içerki gynamalar ulgamy bar.
KANUNDAKY IŇ SOŇKY OGRY
Türkmenistanda we Gazagystanda jeza çäresini öwrenmegiň arasyndaky iň möhüm tapawut iki hakykatda durýar.
Kriminal jenaýatçylaryň tussag edilýän ýerleriň içerki durmuşyna we yslamçy radikal guramalaryň wekilleriniň türmelerdäki rolunyň artýandygyny seljermezden Gazagystanyň ýagdaýyny ýapyp bolmaz. Gazak türmelerinde administrasiýa eýýäm bu iki görnüşli tussaglary bilen güýç we täsir paýlaşmaga mejbur bolýar.
Şeýle güýç paýlanyşy türkmen türmelerinde düýbünden ýok. Bu ýerde, durmuşyň beýleki ugurlarynda bolşy ýaly, döwletiň hem öz güýji bar.
Bir gezek, garaşsyzlygyň başynda Nyýazow rejimi ähli kriminal jenaýatçylar bilen iş salyşdy. Türkmenistanyň kanunyndaky iň soňky ogrylardan biri, meşhur Aýly köpçülikleýin jezalandyryldy.
Özünüň abraýy sebäpli höwesli Aýly, hatda kämahal prezidenti çalyşmakdan ýurtdaky ähli meselelere çenli kadadan çykarman çözüp biljekdigini aýtmaga rugsat berýärdi.
Saparmyrat Nyýazow beýle zatlary bagyşlamady. Şeýle hem, ýurtda dini meselelerde döwlet agdyklyk edýändigi sebäpli, Türkmenistanda tussag edilen ýerlerde yslamçylaryň täsiri barada hiç hili gürleşip bolmaz.
“EGRI” TÜRME
Adam hukuklary boýunça Türkmen inisiatiwasynyň howandarlygynda geçirilen bu gözleg, Türkmenistan türmesi şalygynyň iň gizlin we gorkunç taraplaryna degip geçmeýär. 2002-nji ýylda Saparmyrat Nyýazowa garşy dildüwşüklikde aýyplanyp, ýüzlerçe türkmen ýapyk çalt kazyýet işinde gözenegiň aňyrsyna taşlandy.
Olaryň arasynda öňki Daşary işler ministri Boris Şyhmyradowyň ýolbaşçylygyndaky görnükli oppozisiýa aktiwistleri bar. Mundan başga-da, Şyhmyradowyň garyndaşlaryndan we dostlaryndan we onuň tarapdarlaryndan köp adam tussag edilen ýerlere äkidildi.
Şeýlelik bilen, Saparmyrat Nyýazow ýurtda oppozisiýanyň ýüze çykmagyny bir zarba bilen bütinleý ýok etmek isledi. Käbir maglumatlara görä esasy tussaglar Aşgabatdan 90 km uzaklykda ýerleşýän ýurduň iň ýapyk türmesine iberilipdir. Şondan bäri olardan hiç hili habar bolmady.
Bu türmä halk içinde “Egri” lakamy berildi. Ol Türkmenbaşynyň hut özi tarapyndan guruldy. Bu at, türmede beýikligi 120 santimetrden geçmeýän käbir kameralaryň bolmagyndan gelýär. Bularyň içinde durup bilmersiň. Diňe eğrilip durup bolar. Arassa Nyýazow arhitekturasy.
Aleksandr NARODETSKI (Garaşsyz žurnalist Aleksandr Narodetskiý ozal "Erkin Ýewropa" / "Azatlyk" radiosynyň ukrain we türkmen neşirleriniň müdiri bolup işledi. Bu makalada ol öz pikirini we tankytlaryny beýan edýär. “Azatlyk” radiosy redaksiýasynyň ugurlaryna gabat gelmezligi mümkin.)
Radio Аzattyq
