FRIDE Ýewropanyň gözleg institutynyň uly gözlegçisiniň bellemegine görä, Türkmenistan bilen gepleşiklerde Ýewropa energiýa pudagynda we adam hukuklaryny goramak meselesinde iki gyzyklanmany birleşdirmek meselesi bilen ýüzbe-ýüz bolýar.
Ýewropa Bileleşiginiň Türkmenistanyň garaşsyzlygy ýigrimi ýyla golaý dowam edeninden soň, bu Merkezi Aziýa döwleti bilen hyzmatdaşlyk we ylalaşyk şertnamasy ýok. Şol bir wagtyň özünde, bu şertnamany baglaşmak meselesi Ýewropa Bileleşiginde ençeme gezek gozgaldy. Söwda şertnamasyna gol çekmegiň öňündäki päsgelçilikleriň biri, esasanam Ýewropa Bileleşiginiň Merkezi Aziýa bähbitleri kabul edilenden soň yzygiderli ünsüni çekýän Türkmenistandaky adam hukuklary ýagdaýy. Madridde ýerleşýän Ýewropanyň gözleg instituty FRIDE-iň uly ylmy işgäri Jos Boonstranyň pikiriçe, Ýewropa Türkmenistan bilen gepleşiklerinde bir tarapdan energiýa pudagynda bildirilýän gyzyklanmalary we demokratiýany, beýlekisi, adam hukuklaryny öňe sürmek islegini birleşdirmeli.
- Iň soňky hasabatyňyzda Ýewropa Bileleşiginiň Merkezi Aziýadaky syýasatynda çynlakaý kynçylyk bilen ýüzbe-ýüz bolýandygyny öňe sürýärsiňiz. Bir tarapdan, ÝB sebitiň energiýa çeşmelerine girmäge gyzyklanma bildirýär, beýleki tarapdan adam hukuklaryny ýatdan çykarmak islemeýär. Dilemmanyň (çözüp bolmaýan mesele) düýp manysynyň, hususan-da Türkmenistan bilen gatnaşyklar barada has giňişleýin aýdyp bilersiňizmi?
- Meniň pikirimçe, hakykatdanam Ýewropa Bileleşigi kynçylyk çekýär. Emma, muňa garamazdan, türkmen gazynyň Ýewropa üçin ähmiýetini ulaltmaly däl. “Nabucco” gaz geçirijisi gurlup, ähli şertnamalar baglaşylsa, Ýewropa Bileleşiginiň gaz zerurlygynyň bary-ýogy 4 göterimini üpjün eder. Emma mesele başgaçarak: Türkmenistan awtoritar rejim tarapyndan dolandyrylýar we ÝB bilen baglaşylan ähli şertnamalar diňe bu rejimi goldaýar. ÝB-iň tölejek pullary hakykatda halkyň hal-ýagdaýyny ýokarlandyrmaga däl-de, türkmen rejimini berkitmäge gönükdiriler. Bu, Ýewropa Bileleşiginiň adam hukuklaryny goramak we sebitde demokratiýalaşmagy öňe sürmek baradaky borçnamasyna ters gelýär. Birnäçe ýylyň içinde bu ýurdy çuňňur demokratiýalaşdyrmak umydymyz bolmasa-da, ol ýerdäki adam hukuklarynyň berjaý edilmegine täsir edip bileris diýip umyt edýäris.
- Näme üçin Türkmenistana beýle aýratyn üns berilýär? Mälim bolşy ýaly, Ýewropa Bileleşigi eýýäm adam hukuklaryna hormat goýmak meselesinde-de kynçylyk çekýän ýurtlardan energiýa import edýär ... Täze ÝB syýasatyny alamatlandyrjak Türkmenistana bolan garaýyş dälmi?
- Meniň pikirimçe, Türkmenistanyň ÝB-niň Merkezi Aziýa bähbitleriniň bir bölegi diýlip yglan edilmegi möhüm rol oýnaýar. Bu bähbitleriň ileri tutulýan ugurlaryndan biri adam hukuklary we demokratiýalaşdyrmakdyr. Şonuň üçin Brýussel bu meselelere üns bermez. Türkmenistan bilen gatnaşyklarda energiýa bilen adam hukuklary meselesinde hiç hili bölünişik ýok. Käbir Afrika ýurtlarynda ÝB-niň ykdysady bähbitleri we adam hukuklary barada birmeňzeş aladalarynyň bardygyny göz öňüne getirip bilerin, ýöne bu iki mesele bir syýasy bähbide goşulmaýar.
- Ýewropa Bileleşigi Merkezi Aziýa üçin bähbitlerini kabul edip ýörkä we “Nabucconyň” gurluşygy barada gürrüň edilende, Hytaý eýýäm turbageçiriji gurupdy we üstünden gaz sorupdy. Belki, beýleki oýunçylar öňde bolansoň, Ýewropa türkmen gazyny almak baradaky meýilnamalaryndan düýbünden ýüz öwürmelidir?
- Bularyň hemmesi dogry. Adatça “Ýewropanyň pese gaçmagy” diýilýär. Ýewropa Bileleşigi giňişleýin oýunçy bolarmy? Köp sözler aýdyldy, köp kitap ýazyldy we bu meselede köp şübheler beýan edildi. Ýöne, muňa garamazdan, Türkmenistan meselesinde Ýewropa Bileleşigi umumy syýasaty düzmäge synanyşyp, gepleşikleri dowam etdirmeli diýip pikir edýärin. Ol Ýewropanyň energiýa gyzyklanmalaryny, beýleki taraplary - bilime, adam hukuklaryny üpjün etmekde kömek eder. Ýöne bellemeli möhüm zat, özümizi Hytaý we Russiýa ýaly beýleki oýunçylar bilen deňeşdirmeýäris. Olar düýbünden başgaça işleýärler. Mundan başga-da, Ýewropa Bileleşigi ABŞ-nyň prezidenti Niksonyň söz düzümini aýtmak üçin, bir telefon belgisi däl-de, eýsem 27, bu gaty çylşyrymly syýasy oýunçy.
- Ýöne içerki gurluşy sebäpli türkmen rejiminiň Ýewropa Bileleşiginiň talaplaryny ýerine ýetirip bilmejekdigi ýüze çykyp bilermi? Şeýle hem, Aşgabatda adam hukuklary talaplarynyň goşmaça bahadan, bazar möhletini ulanmak üçin kabul ediljek ýagdaýy ýüze çykmazmy? Galyberse-de, Hytaýyň özi goşmaça şertler goýmaýar. ÝB bu “goşmaça bahany” tölemäge taýynmy?
- Emma eýýäm töleýäris. Maslahat beriş maksatnamalaryna köp maýa goýýarys we köp çeşme goýýarys. Ýöne bu diňe bu ýurtlaryň özleri ösüş bilen gyzyklanýan halatynda işleýär. Bu diňe bir demokratiýalaşma we adam hukuklary üçin edilmeýär. Biziň bilen umumy ýa-da meňzeş gymmatlyklary bolan döwletler bilen işleşmegiň has aňsatdygyna ynanýarys. Sebäbi şondan soň kanunyň höküm sürýän ýerinde, has köp howpsuzlyk bar. Biz muny iň möhüm wezipe hasaplaýarys - Gündogar Ýewropa ýurtlaryna we öňki SSSR-e bu ülňülere has ýakynlaşmaga kömek etmek. Bu wezipe näçe kyn bolsa-da.
Mihail Buşuýew
Doýçe Welle.
