“Baky Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy” döwri takmynan iki ýarym ýyl ozal tamamlandy. Täzesi başlandy. Bir döwrüň ahyrynyň we täze eýýamyň mirasdüşeri tarapyndan oýlanyp tapylan esasy kesişler, ýubileý sanyny belleýän žurnalymyzda neşirleriň üns merkezinde boldy.
“Baky Beýik ...” döwri näçe uzak dowam etse, onuň hökümdarlygynyň betbagtçylykly netijeleri has aýdyň bolýar. Onuň oýlap tapan ýa-da meýilleşdiren zatlarynyň hemmesinde diýen ýaly, Nyýazowyň, onuň özünün, bilimde we dünýägaraýşynda boşluklar görünýär.
Ýa-da has erbet tarapy, ol her bir kitapda öz söýgüsini kasam etdi, emma ähli döwlet institutlarynyň ýok bolmagyna, ähli jemgyýetçilik edaralarynyň doly ýok edilmeginde uly täsirini ýetirdi, onuň ýerine özi oýlap tapan ýa-da halk döredijiliginden alnan gadymy zatlary teklip etdi. Bilim we lukmançylyk, oba hojalygy, başgaça pikirleri basyp ýatyrmak we umumy gorky we umytsyzlyk atmosferasyny döretmek boýunça geçiren synaglary halka nämä sebäp boldy? Nyýazowyň jynsparazlyk bilen araçäkleşýän milletçiligiň garyndysy, Saparmyrat Nyýazowyň şahsy ýatlamalary, halk döredijiligi, rowaýatlar we aç-açan göçürme bilen düzülen “Ruhnama”, ýurduň ähli raýatlarynyň kellesine zor bilen girizilen täze ideologiýanyň esasyna öwrüldi. Ol dillerde dessan boldy we “Çukça”-ny ýerine gülkünç we esaslandyrylan halkara tankytlary hökmünde çalyşdy.
Türkmenistandan göçmek barada statistika ýok. Şeýle-de bolsa, häzirki wagtda internetde giňden ýaýran sosial ulgamlara näçe adamyň gidenine düşünmek ýeterlikdir, sebäbi interneti esasan ýaş, işjeň we samsyk bolmaýan adamlar uzakda ulanýar. Köpüsi ýurtdan gaçdy. Käbirleri gitmek bilen çagalaryna bilim almak alyp, olary Ruhnamanyň samsyklygyndan halas edýär, käbirleri häkimiýetler tarapyndan doly ornaşdyrylan milletçilikden, käbiri diňe özüni goramak duýgusyndan we giň ýaýran gowşaklykdan we garaňkylykdan halas edýär, käbiri diňe işleýär.
Daşary syýasatda ýagdaý gowy däldi. Uzakdan we gaty ses bilen yglan edilen “hemişelik oňyn bitaraplyk” ýörelgesi ýurdy hyzmatdaşlary we ýaranlary gözlemekde ahyrky netijä getirmän, eýsem-de bolsa, üstünden güldi. Netijede Türkmenistany izolýasiýa getirdi.
Nyýazowyň Türkmenistanyň esasy çig maly - tebigy gazy satmak bähbitleri döretmekdäki goşandyna baha bermäge synanyşanyňyzda has täsin surat ýüze çykýar. Häzirki zaman dünýäsinde ýokary derejede ýaramazlygyň görkezijisi bolan goňşy ýurtlaryň ýolbaşçylaryna şahsy we gizlin duşmançylyk, türkmen gazynyň daşary bazarlara çykarylmagyny kynlaşdyrdy, ýurdy Russiýanyň “Gazprom” -yň isleglerine we fiziki taýdan ýaşamagyň bosagasyna doly bagly etdi. Diňe 2000-nji ýyllaryň başynda Russiýanyň täze ýolbaşçylarynyň Günbatara gazy giňeltmek kararyna gelendigi sebäpli türkmen gazy hasaba alyndy we ýene bir zada mynasyp bolup başlady. Şeýle hem, Nyýazowa Türkmenistandan Hytaýa barýan turbageçirijini görmek nesip etmedi, bu esasan gepleşik geçirip bilmeýän Nyýazowyň ölümi we hytaýlylaryň tutanýerliligi sebäpli mümkin boldy.
Indi onuň ýerine özüni mirasdüşer diýip yglan eden prezidentlik wezipesini ýerine ýetirýär. Aslynda ýurduň konstitusiýa liderini ýok edip, döwlet agdarylyşygyny amala aşyryp diyen ýaly, Gurbanguly Berdimuhammedow prezident saýlawlarynda ajaýyp ýeňiş gazandy. Ýaş we gujurly, özünden öňküden tapawutlylykda oýnamaga synanyşdy. Okuwyň dowamlylygyny ýokarlandyrmagy, internete açyk girmegi we oba hojalygynda özgertmeleri geçirmegi wada berdi. Şol wagt köpler ony bu ýurda indi zerur lider diýip düşünýärdiler. Ähli goňşulary bilen çalt gatnaşyk gurmagy başardy. Ilki bilen beýleki taýpalary bolan subut edilen işgärlere bil baglamak, täze hökümet gurmak üçin gutulgysyz zerurlyk hökmünde kabul edildi. Artykmaç resmi işe gadaganlyk girizdi we Nyýazowyň portretleri binalaryň diwarlaryndan kem-kemden ýitip başlady. Hukuk özgertmesiniň zerurlygy yglan edildi. Ýurduň içinde we daşynda bularyň hemmesi oňyn kabul edildi. Emma, hemme zat uzaga çekmedi. Gazanan üstünlikleriň hemmesini Berdimuhammedow gaty çalt sarp etdi.
Birnäçe aýdan soň täze döwlet ideologiýasy - täze “Galkynyş” ideologiýasy yglan edildi. Nyýazowyň şahsyýet kultyny kem-kemden çalşyp başlady we döwlet milletçiliginiň esasy ýörelgelerini öňki ideologiýadan alyp, ýurduň ösüşiniň resmi manysynda öňdebaryjy orny eýeledi. Ony Nyýazowyň “Ruhnama” kitaby ýaly tutanýerlilik bilen mekdep okuwçylarynyň we talyplaryň kellesine çekip başladylar.
Berdimuhammedow "asyryň gurluşyk taslamalaryndan" hem aýlanyp geçmedi, bu haýran galdyryjy häsiýeti Nyýazowdan doly miras alyp aldy. Has oňat ulanylmaga mynasyp bolan Kaspi deňziniň çöllük kenarynda, Awaza kurort meýdançasy onlarça bäş ýyldyzly myhmanhanalardan ybarat bolup, olaryň arasynda adam tarapyndan döredilen emeli derýa bar. Asyl meýilnama laýyklykda bu gurluşyk üçin takmynan bir milliard dollar maýa goýulmak meýilleşdirildi. Ýöne halkara ykdysady krizis hem bu gurluşygy togtatmady: beýikligine ýene bir milliard dollar maýa goýmak kararyna gelindi. Şol bir wagtyň özünde, maýa goýumynyň girdejisi hem meýilleşdirilmedi. Bu sebitdäki hakyky dynç alyş möwsüminiň iki aýdan köp dowam etmeýändigine garamazdan, syýahatçylaryň akymy hiç hili ýagdaýda maýa goýumynyň ýa-da çak edilýän serişdeleriň yzyna gaýtarylmagyny kepillendirip bilmez. Ýöne bu meýilleşdirilýän zatlaryň diňe ujypsyzja bölegi. Nobatda ýene birnäçe stadion, ikinji (!) buz köşgi, beýik telewizion diňi, resmi ýygnak geçirmek üçin köp sanly köşk we başga-da köp zat bar.
Berdimuhammedowyň saýlaw wadalaryny indi hiç kim ýada salmaýar. Bilim diňe 10 ýyllyk okuw möhletine geçirildi. Entek hil taýdan gowulaşma bolmady. Ne erkin metbugat, ne-de daşary ýurt gazetlerine we žurnallaryna ýazylmak mümkinçiligi peýda bolmady.
Ministrleriň hemmesi Nyýazowy diňleýşi ýaly, indi “Galkynyşçyny” diňleýär, diňe dik durup onuň sözlerini gyzgyny bilen ýazýarlar. Indi onuň portretleri ähli hökümet, täjirçilik we jemgyýetçilik guramalarynyň, şol sanda mekdepleriň we banklaryň üçeklerini we diwarlaryny bezeýär. Ol hem Nyýazow ýaly döwlet ýygnaklary wagtynda ähli sahnany eýeleýär. Täze şahsyýet kultyny döretmek tegelegi ýapyldy. Türkmen halky ýene bir gezek gaçmak isleýän duzagyna düşdi.
Ýöne Berdimuhammedowyň özi-de şol Nyýazow toplumlarynyň ýesiri boldy. Russiýanyň "Gazprom" kompaniýasy bilen isleýän hyzmatdaşlygynyň şertleri barada Moskwada ylalaşyp bilmänsoň, gepleşik etabyndan ýüz öwrüp, aç-açan çaklamalara başlady we hemmeleri türkmen gaz süýjüligini paýlaşmaga çagyrdy.
Berdimuhammedow ýurduň içindäki garşydaşlar bilen nädip gürleşmelidigini, diňlemelidigini we gepleşik geçirmelidigini aç-açan ýatdan çykaransoň, halkara derejesinde medeniyetli gepleşikleri alyp baryp bilmeýär. Gaz üçin gelýänleriň köp bolmagy bilen aldanmaň. Iň uly gaz bazary Berdimuhammedowyň zehinine bagly däl we bu ugurda gazananlary nol. Ýöne paýhasly gepleşiklere ukyply syýasatçy hökmünde abraýy ep-esli azaldy.
Berdimuhammedowa indiki gepleşikler gutarýan mahaly täze hyzmatdaşlary bilen ýüzbe-ýüz boljakdygyny öňünden çaklamak mümkin. Hawa, Nyýazowky bilen meňzeş şol bir zatlar: şahsyýet kultyny, adam hukuklarynyň bozulmagyny we ýurduň ýapyklygyny ýada salarlar ... Soň hemme zat aýlanyp ahyrsoňy kadaly ýagdaýa geler. Az wagt garaşalyň.
Rafik Gasparow
Çeşme: Oazis
