Türkmenistandan gelýän habarlar islendik tejribesiz synçyny oňaýly ýagdaýda goýup biler. Ýagny, soňky wagta çenli dünýäniň iň ýapyk we repressiw ýurtlarynyň biri hasaplanýan ýurtda bolup geçýän üýtgeşmelere serediň! Şübhesiz, ýurduň içindäki synçylar hökümetde bolup geçýän üýtgeşmelere-de üns berýärler. Ýeke-täk mesele, bu üýtgeşmeleriň häkimiýetlerden has öňe gitmezligi. Bu üýtgeşmeleriň manysy halkyň aňyna ýetip bilmez, esasanam bu üýtgeşmeleriň özi bu adamlaryň durmuşyna hiç hili täsir etmeýär.
Işgärler syýasatynda aýratyn bir many ýetmezçiligi ýüze çykýar we türkmen häkimiýetleriniň hereketleri küşt oýnuna meňzemeýär, bu ýerde gahrymanlaryň tertipleşdirilmegi ýagdaýy gowulaşdyrmaga we ahyrynda – ýeňmäge gönükdürilen, ýöne esasy ýeňiş, tötänleýin ýeňiş boljakdygyna umyt bolan lotto ýa-da rulet oýunlaryna meňzeýär.
Mysal üçin, Döwlet haryt we çig mal Biržasynyň öňki başlygynyň Türkmenistanyň Ýokary gözegçilik palatasynyň ýolbaşçysy wezipesine bellenmegini nädip düşündirmeli? Türkmenistanyň aýratyn ykdysady şertlerinde Döwlet haryt we çig mal Biržasy diňe bir korrumpirlenen döwlet edaralarynyň biri bolman, eýsem korrupsiýany emele getirýän esasy gurluşlaryň biridigi mälimdir. Ähli esasy söwda we satyn alyş amallaryna monopoliýa, şeyle hem daşarky we içerki bazar, biržany onsuz ýekeje gepleşik hem amala aşyrylyp bilinmeýän para bermek we yzyna gaýtarmak diýen ýaly kanunlaşdyrylan sistema öwürdi.
Indi bu edaranyň eýesi ýurtdaky ähli býudjet amallaryna we ähli emlägine jogapkär edildi. Ýa-da bary-ýogy 9 ýyl ozal kiçi periferiýa şäheriniň hyzmat ediş öýleriniň birinde adaty tikinçi bolup işe başlan adamyň premýer-ministriň orunbasary wezipesine nädip baha bermeli? Türkmenistanyň Ýokary kazyýetiniň başlygyna Howpsuzlyk güýçleriniň eden-etdiligi baradaky ilatyň arzalaryna garamak üçin toparynyň işiniň şowsuzlygy üçin resmi käýinç berildi. Işiň şowsuzlygy hiç haçan düşündirilmedi, ýöne bu komissiýanyň başlygynyň prezidentiň özi bolandygy mälim. Emma Ýokary Kazyýetiň başlygy işinden boşadyldy.
Şeýle mysallar gaty köp. Ilkibaşda garyndaşlaryny, taýpalaryny we obadaşlaryny möhüm wezipelere bellemek bilen, täze prezident garyndaşlary we obadaşlary tarapyndan kebşirlenen we netijelere gönükdirilen wepaly bir topar döredýärdi. Ýöne şahsy yhlas bilen başarnyk arasynda deňagramlylyk gerek. Täze prezidentiň “başarnykly we ökde hünärli işgärleri” taýýarlamagyň zerurlygy baradaky ýetersiz aladalary, dowam edýän işgärler syýasatynyň ulgamynda laýyk däle meňzeýär.
Türkmenistandan talyplary Russiýanyň uniwersitetlerine okamaga ibermek pikiri edil şol bir düşünje bilen tamamlandy. Nebit we gaz pudagynda “ökde” işgärleri taýýarlamak şygary bilen, ýüz tutanlaryň hemmesi Nyýazowyň “Ruhnama” kitabynyň milli dilde ýazmagy esasynda giriş synaglaryny tabşyrmaga mejbur bolýarlar! Hünärmeniň nebit-gaz pudagyndaky kärleriniň Ruhnamany türkmen dilinde bilmek bilen haýsy baglanyşygy bar diýen sorag, elbetde, jogapsyz. Ýöne Türkmenistanyň ýolbaşçylarynyň öňüni alyş wepalylyk barlaglary bilen “ökde” işgärleri taýýarlamak isleginiň çynlakaýlygy şübheli.
Türkmenistanda “üýtgeşiklik” baradaky ähli tolgunmalar täze desgalaryň hemişelik gurulmagy üçin dowam edýän uly taslamalary azaldyp biler, ýerlikliligini maksadalaýyk ykdysady ösüşiň adaty manysy bilen düşündirip bolmaz. Görnüşinden, täze hökümet ozalky prezidentiň dillerde destana öwrülen dine bir kaşaň we ägirt uly bolman, eýsem türkmen hazynasyny hem weýran eden “gazananlary” bilen gyzyklanýar. Şeýlelik bilen, häkimiýetler ýene-de Aşgabatda 400 metr beýiklikdäki ullakan diň gurup başladylar we Kaspi deňziniň kenarynda, Türkmenbaşy (öňki Krasnowodsk) şäherindäki nebit-gaz gaýtadan işleýän merkezine ýakyn ýerde halkara şypahana zolagyny döretmek üçin bir milliard dollar sarp edip başladylar. Ägirt uly nebit saklaýjy baklar we daş-töweregi bezeýän otlary bilen Nebiti gaýtadan işleýän zawody bir hatarda şäheriň içinde ýerleşdirilmegi belli howpsuzlyk standartlary bilen düýbünden gadagan edilýän polipropilen önümçilik zawody ýerleşýär. Kurort meýdançasy gowy bolar! Bu, Moskwanyň Kapotnýa ýa-da Azerbaýjanyň Sumgaitindäki ýaly. Gyzykly tarapy, bu şypahananyň esasy gözel ýerlerinden biri Wawilon diňi görnüşindäki myhmanhana bolmaly. Asyl nusganyň ykbaly gynandyryjy, ýöne häkimiýetler aç-açan meňzeşlige baha bermek üçin ýönekeý taryh okuw kitabyndan çykmakdan çekinmeýärler.
Ýurduň serhetýaka sebitlerine giriş gözegçiliginiň ýatyrylmagy Nyýazowyň mirasyndan ýüz öwürmek ugrundaky öňe gidişlik hökmünde görkezilýär. Aslynda, bu rejime tutuş sebitleriň (welaýatlaryň) goşulandygy sebäpli, iň ýakyn serhetden 500 kilometre golaý ýerleşýän Merkezi Garagumyň ýarysy ýapyk “serhet” sebitlerine öwrüldi! Şeýle-de bolsa, Nyýazowyň döwrüniň başga bir geçmişi güýje girdi. Türkmenistanyň daşyna syýahat etmek düýbünden gadagan edilen adamlaryň “gara sanawlary” diýilýän zat hakda aýdýarys. Sanawda görkezilen adamlaryň aglaba bölegi repressiýa edilen resmileriň garyndaşlary, dissidentler, žurnalistler we jemgyýetçilik aktiwistleri. Täze prezidentiň dolandyran döwründe bu sanawyň takmynan iki esse köpelendigi barada maglumat bar - 11 müňden 20 müňe çenli “gadagan edilenler”. Türkmenistana girmek isleýänler üçin hem ýagdaý gowy däl. Aşgabatdaky syýahatçylyk kompaniýalarynyň biriniň wekiliniň sözlerine görä, syýahatçylyk wizasy bilen Türkmenistana girmek isleýän daşary ýurt raýatlaryna wiza bermekden ýüz öwürýänleriň sany 90 göterim töweregi! Emma häkimiýetler bu meselede dymmagy makul bilýärler. Diplomatik korpusyň we halkara guramalaryň wekilleriniň dymyşy ýaly.
Mundan başga-da, resmi türkmen propagandasy, Türkmenistanyň BMG Baş Assambleýasynyň başlygynyň orunbasary wezipesine saýlanmagyny, türkmenleriň daşary we içerki syýasatynyň üstünligi hökmünde görkezýär. BMG býurokratlaryny aýlamak üçin adaty tehniki prosedura ýerli işgärleriň agzynda “uly üstünlik” we “üstünlikleriň ykrar edilmegi” boldy. Ýene-de öňki öňkülik, ýene üýtgeşiklige öýkünmek.
Nyýazowyň döwründe bolşy ýaly, döwlet howpsuzlygy, Içeri işler ministrligi we prokuratura işgärleri gallany ýygymyna iberildi. Emma şol bir wagtyň özünde Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow çişirilen ýazgylara garşy berk göreşmegi buýurdy. Goşmaçalar barmy ýa-da ýokmy, ikinji derejeli gözegçileriň işi görkezer, ýöne goşmaçalaryň ýa-da olaryň bolmagyndan gorkmak, adaty nyrh mehanizminiň we esasan hem beýleki adaty ykdysady mehanizmiň ýurtda işlemeýändigini görkezýär. Ýogsam, ýazgylara we beýleki hilelere zerurlyk bolmazdy. “Wawilon diňleriniň” gurluşygynda bolşy ýaly. Ykdysady mehanizmiň näsazlygynyň ýene bir subutnamasy, “Türkmenistanda dünýäde iň arzan benzin bar” diýen resmi propaganda bilen giňden ýaýradylan hakykat. Häzirki zaman şertlerinde birnäçe ykdysady gurluş birbada işläp bilmeýär - häkimiýetler we bazar ykdysadyýeti tarapyndan yglan edilen mobilizasiýa, subsidirlenen, “açyk gapy” ykdysady syýasaty. Bularyň käbirini ýasamaly bolýar. Ýurtdaky beýleki “üýtgeşmeler” ýaly.
Emma Hoja Nasreddiniň aýdyşy ýaly: “Näçe “halwa” diýseňizem agzyňyz süýji bolmaz”.
Guwanç Ahmetow
Çeşme :: Oazis
