ABŞ: Türkmenistan bilen hyzmatdaşlyk üçin adam hukuklary ölçeglerini kesgitlemek zerur.
Iňlis dilinden terjime
2008-nji ýylyň 16-njy maýy
ABŞ-nyň Döwlet sekretary K. Raýsa
Hormatly Döwlet sekretary! Prezident Jorj W. Buşuň aprel aýynda geçiriljek sammitiň çäginde Prezident Berdimuhammedow bilen duşuşygyny käbir adamlar türkmen lideriniň ABŞ-a döwlet saparyna tarap ädim hökmünde görüp bilerler. Biz sizi, Adam hukuklary ölçeglerini anyklamaga we şeýle sapar amala aşyrylmazdan ozal olara tarap öňegidişligiň bolmagyny üpjün etmäge çagyrýarys.
Türkmenistan Nyýazow döwrüniň jemgyýetçilik syýasatynyň iň ýigrenji görnüşlerinden daşlaşyp, Nyýazowyň şahsyýet kultyny ýok edip başlady, emma ýurt dünýäde iň repressiw we awtoritar rejimleriň biri bolmagynda galýar.
Amerikanyň Birleşen Ştatlary, beýleki halkara hyzmatdaşlary, hususan-da Aşgabat bilen gepleşikleri güýçlendirýän Ýewropa Bileleşigi tarapyndan Türkmenistan üçin kesgitlenen ölçegleri goldamak arkaly ýagdaýyň gowulaşmagyny üpjün edip biler. Türkmenistan bilen wagtlaýyn söwda şertnamasyny baglaşmak üçin Ýewropanyň iň pes şertleri şulary öz içine alýar:
• bilim ulgamyny halkara ülňülerine laýyk getirmek; • ähli syýasy tussaglaryň we wyždan tussaglarynyň boşadylmagy; • daşary ýurda syýahat etmekde hökümetiň çäklendirmelerini aradan aýyrmak; • garaşsyz jemgyýetçilik guramalary üçin ýurda erkin elýeterliligi we BMG-nyň degişli mehanizmleriniň ösüşe gözegçilik etmek üçin päsgelçiliksiz işlemek ukybyny üpjün etmek.
2007-nji ýylyň Noýabr aýynda Human Rights Watch guramasy Berdimuhammedowyň ýolbaşçylygyndaky Türkmenistanda adam hukuklary baradaky erbet maglumatlary, şol sanda ÝB tarapyndan kesgitlenen soňky üç sebit bilen baglanyşykly memorandum çap etdi. Aşakda häzirki ýagdaý barada gysgaça syn.
Syýasy tussaglar
Iki onýyllykdan soň başgaça pikirleri rehimsizlik bilen basyp ýatyrmak we müňlerçe bolmasa ýüzlerçe adamy düýbünden döwlet enjamlaryndan arassalamak üçin jenaýat jogapkärçiligini ulanyp, adamlar ýapyk, adalatsyz kazyýetden soň uzak möhletli jeza aldylar ýa-da gözenegiň aňyrsynda galdylar. Berdimuhammedowyň döwründe syýasy sebäplere görä günäkärlenendir öýdülýän takmynan 20 adam boşadyldy, ýöne hökümet entek beýle kazyýet işlerine garamak üçin teklip etmedi. Ynsan hukuklaryny goraýjy “Human Rights Watch” guramasy diňe geçmişdäki syýasy wakalary aç-açan gözden geçirmek arkaly hakyky syýasy tussaglaryň sanyny kesgitläp we şeýle adamlar üçin adalaty dikeltmek prosesi başlap biler diýip hasaplaýar. Şeýle hem, geçmişdäki adalatsyzlyklary ýeňip geçmegiň geljekde gaýtalanmazlygyna kepillik bolup hyzmat etjekdigine ynanýarys.
Şeýle etap başlanýança we adam hukuklary toparlary Türkmenistanda işläp bilýänçä, öňki we häzirki syýasy tussaglaryň sanyna baha bermek gaty kyn bolar. Şol bir wagtyň özünde, üç ýagdaýda indi çäre görülip bilner. Ilki bilen, Human Rights Watch-yň Döwlet departamentiniň 2007-nji ýyldaky dünýädäki adam hukuklary ýagdaýy baradaky hasabatynda syýasy tussag hökmünde ykrar edilen ýeke-täk adam Muhammetguly Aýmyradow hakda gürleşýäris, şeyle hem, Annagurban Amanglyjowy we Sapardurdy Hajyýewi hem syýasy tussaglar hasaplaýar, sürgündäki türkmen adam hukuklary topary bilen baglanyşykly we 2006-njy ýylda ok-däri saklamak barada şübheli ýagdaýda ýedi ýyl azatlykdan mahrum edildi.
Noýabr aýyndaky memorandumymyzda görkezilişi ýaly, Berdimuhammedow hökümeti häkimiýetleriň döwlet enjamlaryndan aýyrmak isleýän adamlaryny jenaýat jogapkärçiligine çekmek tejribesini dowam etdirýär. Iň bolmanda az alada edilmeýän, ýene bir ýagdaý jemgyýetçilik aktiwisti Waleriý Palyň tussag edilmegi, syýasy sebäplere görä bolup görünýär. Türkmenistanyň Demokratik Raýat Bileleşiginiň habaryna görä, 2004-nji ýylda nebiti gaýtadan işleýän zawodyndan printer kartrijini we şuňa meňzeş zatlary ogurlamak bilen baglanyşykly tussag edilipdi. 13-nji maýda 12 ýyl azatlykdan mahrum edildi.
Dört ýagdaý bu işiň syýasy ýagdaýyny goldaýar. Ilki bilen Pal, kompýuter inženeri bolmak bilen, raýat aktiwistlerine Türkmenistan hakda maglumatlary dünýä ýaýratmak üçin maglumat tehnologiýalaryny ulanmaga işjeň kömek etdi; birnäçe adam hukuklary taslamalaryna gatnaşdy. Ikinjiden, şu gün aýyplanýan ogurlyklar 2004-nji ýyldan başlaýar. Üçünjiden, aklawçysy ähli nägilelikleriniň we haýyşlarynyň kazyýet tarapyndan ret edilendigini öňe sürdi. Derňewçi, Palyň aýalyna adamsynyň “gurban” ediljekdigini aýtdy. Ahyrynda, aşakda belläp geçişimiz ýaly, şeýle aktiwistler Türkmenistanda basyşlara sezewar bolýarlar. Amnesty International ony wyždan ýesiri hökmünde ykrar etdi.
Amerikanyň Birleşen Ştatlary Türkmen häkimiýetlerine Muhammetguly Aýmuradowy, Sapardurdy Hajyýewi we Annagurban Amanglyjowy derrew boşatmak üçin basyş etmeli we geçen ýyllarda ýüze çykan syýasy wakalary ýurt boýunça gözden geçirmäge başlamaly. Şeýle hem Waşington Waleriý Palyň derrew boşadylmagyny goldamaly.
Döwlete degişli däl işlere çäklendirme we adam hukuklaryna gözegçilik etmek
Geçen ýyl birnäçe daşary ýurtly, şol sanda Amerikanyň Birleşen Ştatlaryndan delegasiýa Türkmenistana baryp gördi we käbir gepleşiklerde adam hukuklary syýasaty bilen baglanyşykly meseleler ara alnyp maslahatlaşyldy. Şeýle-de bolsa, hiç bir garaşsyz guramanyň adam hukuklarynyň bozulmagyny derrew derňemek ukyby ýok we hiç bir guramanyň, hökümet ýa-da hökümete degişli bolmadyk guramalar tussag edilýän ýerlerine girip bilmeýär.
Döwlete degişli däl guramalaryň, milli we halkara guramalaryň bikanun päsgelçiliksiz bir ýurtda işlemegi, kanunyň höküm sürýän demokratik döwletde adam hukuklaryny goramagyň aýrylmaz bölegidir. Döwlet departamentiniň özi 2007-nji ýyldaky hasabatynda belläp geçişi ýaly döwlete degişli bolmadyk jemgyýetçilik guramalarynyň aktiwistleri Türkmenistanda ýanama barada habar bermegini dowam etdirýärler. Bellige alynmadyk jemgyýetçilik guramalarynyň işi kanun tarapyndan gadagan edilse-de, Berdimuhammedowyň döwründe garaşsyz hökümete degişli bolmadyk guramalar hasaba alynmady. Mundan başga-da, birnäçe aý ozal bir resminiň ýerli aktiwiste bellige alyş arzasynyň kabul edilmeginiň jemgyýetçilik guramalarynyň we habar beriş serişdeleriniň ýakyn wagtda kabul edilmegini aňlatmaýandygyny aýtdy.
Amerikanyň Birleşen Ştatlary türkmen hökümetine ýerli aktiwistlere basyş etmegi bes etmegi we milli we halkara guramalar tarapyndan adam hukuklaryna gözegçilik edilmegine, şol sanda tussag edilýän ýerlere hakyky rugsat bilen girmegine rugsat bermelidir.
Hereket azatlygy
Berdimuhammedowyň döwründe Türkmenistanyň daşyndaky syýahat çäklendirmeleri bölekleýin gowşadyldy, ýöne Nyýazow ulgamy esasan hereket edýär we adamlar henizem syýahata esassyz gadagan edilýär. Şeýlelik bilen, belli daşky gurşaw aktiwisti Andreý Zatoka üç aý garaşandan soň, 2008-nji ýylyň fewral aýynda düşündiriş bermezden rugsat berilmedi.
Ýakynda başga bir mysal, 2003-nji ýyldan bäri daşary ýurda gitmegi gadagan edilen migrant hökümet işgäriniň garyndaşlary Raşid Ruzimatow we Irina Kakabaýewa bilen baglanyşykly ýagdaý. Alty ýylyň dowamynda dürli edaralara birnäçe gezek hat iberip, käbir sebäplere görä syýahat etmek üçin gadagan etmegiň sebäplerini we düşündiriş soradylar. Soňky gezek şeýle synanyşyk 2008-nji ýylyň 7-nji martynda Milli Howpsuzlyk Ministrliginden rugsat soralanda boldy. 26-njy aprelde düşündiriş bermezden ret etdiler. Ruzimatow we Kakabaýewa Russiýada göwreli gyzyny görmekçi boldular.
Bosgunlykdaky oppozisiýa wekili Hudaýberdy Orazowyň aýal dogany Swetlana Orazowanyň henizem ýürek bejergisi üçin Moskwada ýaşaýan adamsy Öwez Annaýew bilen duşuşmaga mümkinçiligi ýok. Maşgala bir ýyldan gowrak wagt bäri aýralykda we bu döwürde Orazowa syýahat gadagançylygyny kazyýetde çözüp bilmedi. 2008-nji ýylyň 14-nji aprelinde geçirilen iň soňky kazyýet kararyndan boýun gaçyrmagyň kanunylygy Orazowa bilen baglanyşykly anyk sebäpleri düşündirmezden migrasiýa kanunlaryna ýekeje salgylanma bilen tassyklandy.
Amerikanyň Birleşen Ştatlary Türkmenistanyň hökümetine Andreý Zatoka, Raşid Ruzimatow, Irina Kakabaýewa we Swetlana Orazowa ýaly ähli raýatlaryň erkin we daşary ýurda gitmegine rugsat bermek üçin basyş etmeli.
Bilime bolan hukuk
Berdimuhammedowyň esasy wadalarynyň biri weýran edilen bilim ulgamynyň gaýtadan dikeldilmegi boldy. Iň ýigrenji taraplaryň käbiri hakykatdanam düzedildi (10 ýyllyk orta we 5 ýyllyk ýokary bilim dikeldildi), ýöne umumy ýagdaý gynandyryjy bolup galýar. Ylymlar akademiýasynyň gaýtadan döredilendigi barada habarlar bar, ýöne şu wagta çenli garaşsyzlygy barada gürleşmäge hiç hili esas ýok, akademiýanyň käbir wezipelerine geçirilen Ylym we Tehnologiýa Geňeşi gönüden-göni Prezidente tabyn bolup galýar. Nyýazowyň meşhur “Ruhnama” kitaby, indi beýle işjeň öwrenilmese-de, mekdep meýilnamasynyň esaslarynyň biri bolmagynda galýar we islendik uniwersitetde diýen ýaly okuwa girmek üçin entek synagy gerek.
Amerikanyň Birleşen Ştatlary, Türkmenistan hökümetini bilim ulgamyny akademiki erkinligi we başlangyç we orta bilimiň elýeterliligini, barlygyny, kabul ederlilikligini we jogapkärçiligini öz içine alýan halkara ülňülerine doly laýyk getirmäge itergi bermeli.
Maksatly talaplary ikitaraplaýyn gepleşiklere birleşdirmek we olaryň durmuşa geçirilmegini hyzmatdaşlygyň mundan beýläk-de ösdürilmegi bilen baglanyşdyrmak Türkmenistanda adam hukuklarynyň ýagdaýyny gowulaşdyryp biler.
Amerikanyň Birleşen Ştatlary, esasan, ABŞ-nyň merkezi bähbitlerinden biri bolan energiýa pudagynyň ösüşi bilen baglanyşykly Türkmenistan bilen güýçli hyzmatdaşlyk döwrüne gadam basýar. Şeýle-de bolsa, Türkmenistanyň halky üçin ABŞ-nyň syýasatynyň diňe bir energiýa bähbitleri bilen däl-de, eýsem esasy azatlyklary baradaky aladalar bilen alnyp barylýandygyny bilmek hem möhümdir.
Berlen meselelere üns bereniňiz üçin sag bolsun aýdýaryn.
Hormatlamak bilen
Tom Malinowski, Waşingtonyň müdiri
Holli Kartner, Ýewropa we Merkezi Aziýa boýunça direktor
1 Waleri Pal ogurlykda günäkärlenmeýär, ýöne maddy taýdan jogapkär adam hökmünde jogapkärçilige çekildi.
2 Mysal üçin, 2007-nji ýylda Ruzimatowa kakasynyň jaýlanyş çäresi üçin Özbegistana gitmek gadagan edildi
Human Rights Watch
