GDA ýurtlarynda
GDA ýurtlarynda 2004-nji ýylda adam hukuklary bilen baglanyşykly ýagdaý kän bir üýtgemedi we bu ýurtlaryň köp hökümetiniň resmi taýdan yglan eden reformalaryna garamazdan, käbir ýurtlarda hasam erbetleşdi-diýip, düýbi Nýu-Ýorkda ýerleşýän adam hukuklary guramasy Human Rights Watch penşenbe güni ýyllyk hasabatynda çap etdi.
Bu gurama GDA ýurtlarynyň köpüsinde döwlet işgärleriniň jezasyz galýandygyny, metbugat we kazyýetleriň ýerine ýetiriji häkimiýete garaşlydygyny, saýlawlar wagtynda gynamalaryň, hukuk bozulmalarynyň we galplaşdyrylmagynyň, esasy azatlyklaryň çäklendirilmegini, korrupsiýanyň we oppozisiýa basyşyny belleýär.
Ynsan hukuklaryny goraýjylaryň pikiriçe, hökümet Ukrainada geçiriljek prezident saýlawlarynyň ikinji tapgyryndan soň ýüze çykan syýasy krizis, eger hökümet esasy adam hukuklarynyň kadalaryny, hususan-da syýasy azatlyk kadalaryny bozmasa, öňüni alyp bolardy.
Guramanyň hünärmenleri: "Birnäçe ýyl bäri Prezident Kuçmanyň ýolbaşçylygyndaky hökümet habar beriş serişdelerinde berilýän habarlara gözegçiligi güýçlendirdi, saýlaw prosesini dolandyrmagyň ýollaryny gözledi we halkyň nägileligini äsgermezlik etdi. Şeýle etmek bilen, ähli ýollary puja çykardy. Halk öz pikirlerini manyly beýan edip biler. Aç-açan prezident saýlawlarynyň netijelerini premýer-ministr Wiktor Ýanukowiçiň peýdasyna galplaşdyrmak synanyşygy, oppozisiýa kandidaty Wiktor Ýuşenkonyň raýatlaryň arasynda meşhurlygyna garamazdan, köp sanly ukrainaly köpçülikleýin köçe protestlerinin diňlenilmeginiň ýeke-täk ýoludygyna ynanmagyna sebäp boldy".
Guramanyň bellemegine görä, Belarusda adam hukuklary bilen baglanyşykly ýagdaý parlament saýlawlaryna we prezidentiň ygtyýarlyk möhletiniň çäklendirmelerini ýatyrmak baradaky referenduma birnäçe aý galanda hasam erbetleşdi. Birnäçe garaşsyz gazet ýapyldy; jurnalistler galp aýyplamalar bilen tussag edildi.
Ynsan hukuklaryny goraýjylar korrupsiýany Gazagystanyň esasy meselesi hasaplaýarlar. 2004-nji ýylda “Transparency International” halkara guramasy Gazagystany dünýäniň iň korrumpirlenen ýurtlarynyň hataryna goşdy we bu ýagdaýyň global hadysany - nebite baý ýurtlarda korrupsiýanyň ýokary derejesini görkezýändigini belläp geçdi.
Gruziýada geçirilen reformalaryň netijeleri garyşyk. Bir tarapdan, bu ýurtda köpden bäri dowam edip gelýän dini azatlyklar bilen ýagdaý gowulaşdy. Beýleki tarapdan, hukuk goraýjy edaralaryň işgärleri tarapyndan tussag edilenlere gynamak we zulum etmek henizem giňden ýaýrandyr.
Türkmenistanyň "ömürlik" prezidenti Saparmyrat Nyýazowyň rejimi hünärmenler tarapyndan dünýäde iň repressiw diýilýär. Pikir azatlygy ýurtda kabul ederliksiz, raýat durmuşynyň ähli ugurlary diýen ýaly gözegçilik astynda saklanýar, häkimiýetler döwleti daşarky dünýäden üzňeleşdirýär.
Prezident Nyýazowyň ajaýyp şahsyýet kulty jemgyýetçilik durmuşynda we bilim ulgamynda agdyklyk edýär. Hasabatda hasaba alynmadyk hökümete degişli bolmadyk ýa-da dini toparlara gatnaşmagy jenaýat jogapkärçiligine çekýän kanun kabul edilenden soň, 2004-nji ýylda howp astyndaky raýat jemgyýetine ýene bir zarba uruldy. Şeýle hem kanunçylyk Prezident Nyýazowyň islendik inisiatiwasyny tankyt etmegi gadagan edýär - bu dönüklik bilen deňdir.
Türkmenistanda milli we sebit habar beriş serişdeleri hökümete degişlidir, kabel teleýaýlymyna we internete girmek berk gözegçilikde saklanýar we daşary ýurt metbugaty gadagan.
Gyrgyzystan, adam hukuklaryny goraýjylaryň pikiriçe, reformalardan has awtoritarizme tarap barýar. 2000-nji ýylda geçirilen soňky milli saýlawlardan bäri hökümet syýasy göreş we raýat jemgyýetiniň ösüşi üçin mümkinçilikleri azaltdy. Prezident Askar Akaýewiň esasy syýasy garşydaşy Feliks Kulow esassyz aýyplamalar bilen türmede.
Özbegistanda adam hukuklarynyň betbagtçylykly ýagdaýy 2004-nji ýylda az üýtgedi. Hünärmenler öňküsi ýaly dini azatlyklara, söz azatlygyna we ýygnanyşmak azatlygyna bolan hukuklaryň we çäklendirmeleriň ep-esli bozulýandygyny aýdýarlar. Ýurtda garaşsyz kazyýet ýok, gynamalar suddan öň we soň giňden ýaýrandyr. Halkara jemgyýetçiliginiň basyşy astynda Özbegistan zerur reformalar girizdi, ýöne amala aşyrmady, düýpli özgerişler bolmady.
Täjigistanda adam hukuklary durnuksyz ýagdaýda. Kagyz ýüzündäki reformalara, şol sanda täze saýlaw kanunyna we ölüm jezasyna moratoriýa girizilmegine garamazdan, hökümet oppozisiýa, garaşsyz habar beriş serişdelerine we garaşsyz dini toparlara basyş etmegini dowam etdirýär.
Hasabatda dünýä jemgyýetçiligi Ermenistanda ykdysady özgertmeleriň durmuşa geçirilmegini gutlady, ýöne 2004-nji ýylda adam hukuklary ýagdaýy gowulaşmady diýilýär. Giňden ýaýran galplyklar bilen häsiýetlendirilen 2003-nji ýyldaky prezident saýlawynyň mirasy ýurduň syýasy durmuşyna möhüm täsir edýär.
2003-nji ýylda Azerbaýjanda geçirilen galp prezident saýlawlary 2004-nji ýylda bu ýurtdaky adam hukuklaryna-da ýaramaz täsir etdi. Azerbaýjan hökümeti raýat toparlaryna edilýän basyşy güýçlendirdi we syýasy işjeňligi we söz azatlygyny hasam çäklendirdi.
Adam hukuklaryny goraýjy Human Rights Watch guramasy 527 sahypalyk hasabatynda 60-dan gowrak ýurtda adam hukuklary ýagdaýyna, esasan hem Sudana we Yraga aýratyn ünsi çekdi.
Roýter
