Bilermenleriň pikiriçe, Içeri işler ministrliginiň ýolbaşçylarynyň arasynda işgärleriň yzygiderli arassalanmagy polisiýa hataryndaky hukuk bozulmalary azaldar.
Synçylaryň pikiriçe, Türkmenistanyň hukuk goraýjy edaralaryny özgertmek boýunça alnyp barylýan işler oňyn elementlere eýe, ýöne çäkli netijelere eýe bolar. Jeza berýän polisiýa ulgamyny üýtgetmek we kanunyň hökmürowanlygyny hormatlamagy öwretmek üçin düýpli syýasy we medeni üýtgeşmeleriň zerurdygyny aýdýarlar.
Soňky alty aýyň dowamynda Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow hukuk goraýjy edaralary özgertmek, ministrleri işden aýyrmak, işgärleri we jogapkärçiligi üýtgetmek we polisiýa garşy şikaýatlara garamak üçin ýörite komissiýa döretmek ýaly birnäçe ädim ätdi.
Şeýle-de bolsa, bilermenler bu çäreleriň ýeterlik däldigini öňe sürýärler; olaryň pikiriçe, polisiýanyň ýerleşýän Içeri işler ministrliginde (MWD) we Sowet KGB-iň mirasdüşeri bolan Milli Howpsuzlyk Ministrligindede (MNB) hemmetaraplaýyn özgertmeler zerurdyr. Şeýle hem, adatça repressiýalaryň döwlet guraly hökmünde görülýän polisiýa çemeleşmelerinde düýpli üýtgeşmelere çagyrýarlar.
Howpsuzlyk güýçlerinde özgertmeler Berdimuhammedowyň fewral aýynda häkimiýet başyna gelenden bir aý soň, raýatlaryň hukuk goraýjy edaralara bildirýän arzalaryna garamak üçin komissiýa döredildileninden soň başlady.
Şeýle hem mart aýynda möhüm harby we raýat desgalaryny, köçeleri we meýdançalary goramak Içeri işler ministrliginiň ygtyýarlygyndan aýryldy, ýöne döwlet ýol gözegçilik gullugy öz bölümine gaýtaryldy, ozal Milli howpsuzlyk ministrligi ýolbaşçylyk edilipdi.
Maý aýynda prezident geçen ýylyň dekabrynda birden aradan çykan öňki prezident Saparmyrat Nyýazowyň döwründe ministrlik portfelini alan Içeri işler ministri Akmämmet Rahmanowy işden aýyrdy. Şol aýda Içeri işler ministrligi we käbir polisiýa bölümleri işgärlere hünär synag derejesini geçirdi we aşaky polisiýa işgärleriniň arasynda üýtgeşmeler etdi.
Şeýle-de bolsa, bu üýtgeşmeler ýeterlik däldi. 8-nji oktýabrda Berdimuhammedow Rahmanowyň ornuna bäş aý öň bellän ministri Hojamyrat Annagurbanowy işinden aýyrdy. Içeri işler ministriniň iki orunbasary Nurýagdy Ýagmyrow we Muhammetdurdy Ataýew hem işinden boşadyldy.
Ministrlikde geçirilen ýygnakda prezident Annagurbanowy we tutuş ministrligi ýiti tankytlady.
Polisiýa ýüzlenip: "Üýtgeşiklik şemallary, jogapkärçilik, başarnyk we takyklyk derejesi ýerden aşak düşen Içeri işler ministrligine degmedik ýaly" -diýdi.
Içeri işler ministrliginiň ulgamynda geçirilen giňişleýin barlagyň we türkmen raýatlarynyň “degişli işgärleriň bikanun hereketleri” baradaky köp sanly arzasynyň seljerilmegi netijesinde hukuk goraýjy edaralaryň ýolbaşçylarynyň arasynda dürli düzgün bozmalar ýüze çykaryldy, prezidentiň sözlerine görä, soňky wagtda iki esse artdy.
Berdimuhammedowyň çykyşy gutarandan soň, Türkmenistanyň Baş prokurory Muhammetguly Ogşukow, özüniň ýolbaşçylyk eden, aýyplamalara görä, para bermek we jenaýat işlerini ýasamak ýaly düzgün bozmalaryň uzyn sanawyny okady.
Işgärleriň iň soňky arassalanmagy Aşgabat polisiýa müdirliginiň we demirgazykdaky Daşoguz welaýatynyň (sebitiniň) ýolbaşçylaryna-da täsir etdi, olar "işindäki çynlakaý kemçilikler" sebäpli wezipelerini ýitirdiler. Prezident öz çykyşynda soňky aýlarda dürli jenaýatlar sebäpli 300-den gowrak polisiýa işgäriniň işinden boşadylandygyny aýtdy.
Işgärleriň düýpli üýtgemegi Içeri işler ministrligine täsir etdi, ýöne beýleki iki howpsuzlyk gullugynyň ýolbaşçylygynda hem üýtgeşmeler boldy, bu syýasata has köp täsir etmegi ähtimal.
Annagurbanowyň işden aýrylmagy bilen bir wagtyň özünde, prezident Nyýazow tarapyndan bu wezipä bellenen Milli howpsuzlyk ministri Geldimuhammet Aşyrmuhammedow wezipesinden boşadyldy. Şeýle-de bolsa, Içeri işler ministri harby agzanyň ähli artykmaçlyklaryny we abraýyny ýitirip, işinden aýrylanda, howpsuzlyk ministri polisiýa akademiýasynyň ýokary wezipesine bellenildi.
Maý aýynda prezident, köpleriň pikiriçe, Nyýazow ölenden soň prezidentlige çalt goşulmagyny gurnan adamlardan dyndy. Akmyrat Rejepow, MNB we Içeri işler ministrliginden garaşsyz harby güýç bolan prezidentiň howpsuzlyk gullugyna ýolbaşçylyk edipdi.
Türkmen lideriniň hukuk goraýjy özgertmeler baradaky başlangyjy aýry-aýry raýatlar tarapyndan uly höwes bilen garşylandy.
"Jübüsinden başga hiç zat bilen gyzyklanmaýan adamlar bilen işlemek islemeýän prezidentiň düýbünden dogrydygyna ynanýaryn" – diýip, özüni tanatmak islemeýän Aşgabat şäheriniň bir ýaşaýjysy aýdýar.
Paýtagtyň başga bir ýaşaýjysy raýatlaryň bähbitlerini göz öňünde tutýan şikaýat toparynyň barlygy baradaky pikiri goldady.
“Geňeşiň barlygy, Içeri işler ministrliginiň, Milli howpsuzlyk ministrliginiň we prokuratura işgärleriniň düýbünden çäksiz hereketlerini çäklendirip biler” - diýdi ol. - Soňky ýyllarda Nyýazowyň öňünde ilki bir bölümiň ýa-da başga bir bölümiň halanandygyny hemmeler bilýär, şeýlelik bilen çäreler üçin bir görnüşli ýaşyl kart almak, köplenç käbir kanunlara ters gelýär. Şeýlelik bilen, Içeri işler ministrliginiň, Milli howpsuzlyk komitetiniň we prokuraturanyň ýolbaşçylary we ýönekeý işgärleri neşe gaçakçylygy, garakçylyk, adam alyp gaçmak, öz janyna kast etmäge itermek we ş.m. aýyplandylar”.
"Indi döwletiň ýokary wezipeli adamlary pidalaryň agyzlaryndan şeýle ýagdaýlar barada maglumat almak isleýär".
Içeri işler ministrliginiň käbir ýokary derejeli işgärleriniň pikiriçe, ýokary ýolbaşçylaryň işden aýrylmagy möhüm üstünlik boldy.
"Meniň pikirimçe, indi [hukuk goraýjy edaralaryň ýolbaşçylary we esasy işgärleri täzelenenden soň] polisiýa işgäri bolmak has aňsat bolar öýdýärin, sebäbi ozal bu wezipeleri kölegeli işler bilen meşgullanýan mafiýa eýeleýärdi"-diýip polisiýa akademiýasynyň soňky ýyl talyby aýdýar.
Synçylar köp sanly işden çykarylýandygyna garamazdan, Berdimuhammedowyň özgertmeleri göz öňünde tutulan maksatlardan uzakdadygyny aýdýarlar.
Türkmenistanda bir žurnalist IWPR-e beren interwýusynda: "Türkmenistanda polisiýa köp wagtdan bäri parahat ilaty gorkuzýan haýwana öwrüldi" -diýip paýlaşdy.
Aşgabat şäherindäki jemgyýetçilik guramalarynyň biriniň aklawçysy Içeri işler ministrligini arassalamak arkaly özgertmek synanyşygynyň netijesiz bolup biljekdigine ynanýar, sebäbi ýolbaşçylar işden aýrylandan soň esasy düzüm işgärler galýar we şol bir meýilnama boýunça işleýär.
“Içeri işler ministrligini işgärleri arassalamak, üýtgetmek we jezalandyrmak arkaly özgertmek synanyşygy raýatlaryň arasynda köp sorag döredýär. Mysal üçin, her gün jenaýat edýän adaty hukuk goraýjy edaralaryň işgärleri näme? ” – diýip aklawçy gaharlandy.
Içeri işler ministrliginiň özgertmelerine köp üns berildi, awtoritar rejime gizlin maglumatlary ýygnamakda we gözegçilikde saklamakda giňden ýaýran MNB az gözegçilik astyna alyndy.
“Içeri işler ministrliginiň garamagynda polisiýa MNB-e doly tabyn, MNB hemme zatda möhüm rol oýnaýar, şonuň üçin hukuk goraýjy edaralaryň aýry-aýry özgertmeleri şübheli; bu syýasy özgertmeler bilen bilelikde amala aşyrylmaly” diýip, Türkmenistanyň Raýat Demokratik Bileleşiginiň lideri Wýaçeslaw Mamedow aýdýar.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasynyň başlygy Täjigül Begmedowa polisiýanyň ideologiýa we medeniýetiň doly özgerdilmegine mätäçdigini aýtdy.
“Hukuk goraýjy edaralaryň işgärleriniň işlerine bolan garaýyşlaryny üýtgetmeli, sebäbi olar henizem jeza beriji edarada işleýändiklerine ynanýarlar. Iň esasy zat, polisiýa işgärleriniň pikirini üýtgetmek konstitusiýa kadalaryna laýyk bolmalydyr"- diýdi Begmedowa.
Begmedowa, Berdimuhammedowyň gelmegi bilen baglanyşykly ulgamda käbir gowulaşmalara garamazdan, hukuk goraýjy edaralaryň kanunyň öňündäki jogapkärçiliginiň artmaýandygyny aýtdy.
"Ýeke-täk üýtgeşiklik, Nyýazow öň hemme kişini gözegçilikde saklaýardy we adamlar gorkýardy, indi bu ýumşady, ýitdi, ýöne kanun hem ýok we kanundan gorkmak gorkusu hem" -diýdi Begmedowa.
IWPR Çeşme : Uruş we Parahatçylyk instituty
