ÝHHG-nyň Ynsanlar baradaky borçnamasyna syn2005-nji ýylyň 20-nji sentýabry Iş sessiýasy 3 Esasy azatlyklar 1 we esasanam: Hereket azatlygy
Geçen ýyldan bäri türkmen häkimiýetleri hereket azatlygyny çäklendirmek we Türkmenistana gelýän ýa-da ýaşaýan daşary ýurtlularyň sanyny düýpgöter azaltmak maksady bilen görlüp-eşidilmedik çäreleri gördi. Iş ýüzünde Türkmenistanda bar bolan adam hukuklary ýagdaýy, häkimiýetleriň adam hukuklaryny goramak boýunça birnäçe möhüm halkara şertnamalaryna gol çekişilende berlen adam hukuklaryny goramagyň esasy ýörelgelerine ygrarlylygy baradaky sözlerine ters gelýär.
Türkmen häkimiýetleri ýurduň adam hukuklary ýagdaýy baradaky halkara tankytlaryny dymdyrmak maksady bilen wagtal-wagtal ownuk eglişikler edýär. Bu çäreler, adam hukuklary guramalary we döwletara guramalar tarapyndan gozgalýan meseleleriň düýp manysyny çözmeýär. Ýurduň içinde we daşynda hereket azatlygy düýpli çäklendirilýär. 2000-nji ýyldan başlap, Türkmenistanyň raýatlary goňşy Özbegistan bilen serhetleşýän sebitlere baryp görmek üçin polisiýadan ýörite rugsat almaly. 2004-nji ýylyň sentýabr aýyndan bäri rugsatnama prosedurasy çynlakaý berkidildi. Häkimiýetler müňlerçe adama degişlidigi aýdylýan gizlin "gara sanawlar" esasynda köp dissidentleriň we maşgalalarynyň ýurtdan çykmagynyň öňüni alýar.
Meniň elimde Türkmenistanyň raýatlarynyň syýahat etmek hukugynyň bozulmagy barada onlarça beýany bar. Arzalar Türkmenistanyň migrasiýa gullugyna, Içeri işler ministrligine, Milli howpsuzlyk ministrligine, Baş prokuratura ugradyldy. Jogaplar býurokratik jogaplaryň nusgasyna öwrülip biler.
Soňky ýyllarda köp sanly dissident, dini azlyklaryň agzalary we olaryň garyndaşlary ýurtdan çykaryldy. Daşary ýurtly journalistsurnalistlere ýurda girmek üçin köplenç wiza berilmeýär. Türkmenistan adam hukuklary guramalarynyň garaşsyz synçylary üçin ýapyklygyna galýar; Türkmen häkimiýetleri geçmişde şeýle gözegçileriň birnäçesini ýurtdan deportasiýa edipdi.
"Azatlyk" radiosynyň 64 ýaşly habarçysy Saparmyrat Öwezberdiýew ýurtdan çykaryldy. Öwezberdiýewe edilýän basyşy güýçlendirmek üçin aýaly Oguldurdy Öwezberdiýewa 20 ýyl töweregi işlän mekdebinden kowuldy we myhmanhanada garawul bolup işleýän ogly Röwşen işini ýitirdi.
Söz azatlygy hukugyny goramak üçin türkmen edebiýatynyň patriarhy, 79 ýaşly front esgeri Rahym Esenow keselhanada tussag edildi we KNB zyndanyna taşlandy. Halkara jemgyýetçiliginiň yzygiderli talaplary sebäpli Esenow tussaglykdan boşadyldy, ýöne henizem lukmançylyk bejergisi üçin daşary ýurda gitmäge rugsat berilmedi. Derňewçi Sähetmyradow Ç. Hukuk goraýjy edaralara eden köp sanly ýüzlenmesine jogap edip, Rahymowyň işini açjakdygyny aýdyp haýbat atdy, sebäbi iş bes edilmän, togtadyldy. Garyndaşlaryna daşary ýurda gitmek hem çäklendirilýär.
Esenowyň dosty, "Azatlyk" radiosynda işleýän jurnalist Aşyrguly Baýryýewe, iňlis dili mugallymy oglyna we jurnalist aýalyna hem Aşgabatdan çykmagy gadagan edildi. Mälim bolşy ýaly, Rahym Esenow, garyndaşlary we dostlary yzygiderli gözegçilikde saklanýar, her ädimine ýörite hyzmatlar gözegçilik edýär, telefonlary diňlenýär.
Dissidentleriň garyndaşlary we dissidentleriň öýi, hemişe gözegçilik astynda. Häkimiýetler kämillik ýaşyna ýetmedik çagalara-da gözegçilik edýär, telefon diňleýär, poçta açýar. Başga pikirdeşleriň garyndaşlary we tanyşlary ýerli howpsuzlyk gulluklary tarapyndan çagyrylýar we gorkuzylýar.
KNB-e köp gezek jaň edilenden we gorkuzylandan soň, OPD “Watan” guramasynyň başlygy Orazowa H.
Şeýlelik bilen, 2005-nji ýylyň 23-nji ýanwarynda 30-a golaý garyndaşy H. Orazowyň ejesi Sonanyň jaýlanyşyna gatnaşmak üçin awtobus bilen Daşoguz şaýolundan Aşgabat şäherine gitdi. Polisiýa postlarynyň birinde (Aşgabadyň eteginde) awtobus hukuk goraýjy edaralaryň işgärleri tarapyndan saklandy. Şahsy resminamalary barlap, awtobusyň ýolagçylarynyň pasport maglumatlaryny täzeden ýazan hukuk goraýjy edaralar, hiç hili düşündiriş bermezden ýolagçylaryň merhumyň adamsy ýaly Aşgabat şäherine girmegini gadagan etdi. Häkimiýetler Artyk Orazowdan we iki uly oglundan pasportlaryny ellerinden aldylar.
Netijede, şu tomusyň başynda Prezident Nyýazow milli howpsuzlyk edaralarynyň işinden nägileligini bildirdi we işgärleriniň daşary ýurda gitmek mümkinçiliklerini çäklendirdi. Habar gulluklary duşenbe güni geçirilen ministrler kabinetiniň mejlisinde prezidentiň sözlerini şeýle habar berdiler: "Indi öňümizde tomus gaty gowy. Her lideriň iýun aýynda 10 gün dynç almaga hukugy bar. ... Häzirki wagtda daşary ýurda gitmersiňiz. Başga ýerleri biziň ýurdumyz bilen deňeşdirip bolmaz". Bu beýanat türkmen jurnalistleriniň gatnaşmagynda edildi.
Mundan başga-da, “Doýçe Welle” -niň habaryna görä, howpsuzlyk edaralarynyň şu wagta çenli nomenklatura işgärlerine berk gözegçilik etmek baradaky buýrugynyň ýerine ýetirilmegi bilen oňat netije bermändigini aýtdy. "Işleýşiňiz meni gaty gynandyrýar. Käbir işgärleriň ýurtdan çykmaga synanyşandyklaryny bilýärin." -diýip S.Nyýazowyň sözlerini Doýçe Welle ýetirýär.
Üns bereniňiz üçin sag boluň.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy.
