Türkmenistanyň üýtgän döwlet hökmünde halkara jemgyýetçiligine özüni görkezmek üçin edýän tagallalaryna garamazdan, ol ýerde ýaşaýan raýatlar ýagdaýyň öňküsi ýaly repressiw bolandygyny aýdýarlar.

Häkimiýetlere biwepalyk edip biljek islendik hereket üçin jezalandyrylmak gorkusy, adamlarda erbet çemeleşmegi ýumşaklyk bilen kabul edýän ümsümlik ýagdaýyny döretdi.

2007-nji ýylda Gurbanguly Berdimuhammedow Saparmyrat Nyýazowyň ornuna prezident bolanda, oruntutarynyň saýlan ösüş ýolunyň düýpli özgertmelerini geçirjekdigini aýtdy.

Saglygy goraýyş, bilim we medeniýet ýaly ugurlarda Berdimuhammedow Nyýazowyň başlangyjy bilen çäklendiriji we käwagt üýtgeşik syýasatlary yzyna getirdi. Şeýle-de bolsa, beýleki ugurlardaky özgertme baradaky görkezmeler, durmuşa geçirilmän, halkara jemgyýetçiligini haýran galdyrmagy maksat edinýän syýasy partiýalara rugsat bermek ýaly syýasy wadalardaky yşarat bolup galdy.

Nyýazowyň döwründe bolşy ýaly, Türkmenistan garaşsyz metbugaty bolmadyk bir partiýaly polisiýa döwleti bolmagynda galýar. Gizlin hyzmatlar ähli meselelere goşulýar, telefonlary diňleýär, internet dyknyşygyna gözegçilik edýär, şübheli raýatlaryň (olaryň pikiriçe) daşary ýurda gitmegini gadagan edýär we Türkmenistandaky durmuşdan nägileligini bildirmäge het edip bilýänleri gorkuzýar.

Işjeň dissidentler we oppozisiýa tarapdarlary ençeme ýyl türmede ýa-da sürgünde boldular, şonuň üçin bu yzarlama olaryň maşgala agzalaryna, şol sanda Berdimuhammedowyň hökümet agzalaryny yzygiderli “arassalamagy” wagtynda oňlanmadyk işgärleriň maşgalalaryna gönükdirilýär.

Aşgabatly žurnalist: "Biz bu prezidentiň ozalkydan has adamkärçilikli boljakdygyny, repressiýalaryň aradan aýryljakdygyny we gorkynyň ýok boljakdygyny pikir etdik, ýöne munuň beýle däldigini" aýtdy.

"Öý telefony bilen gürleşmekden gorkýarys, gaty köp adam türmede, sebäbi telefonda bir zatlar gürleýärler"-diýip, ol sözünüň üstüni ýetirdi.

Aşgabat şäheriniň garry ýaşaýjysy, Ukrainadaky garyndaşlary bilen telefon arkaly söhbetdeşlikde bahalaryň ýokarlanmagyndan nägilelik bildirenden birnäçe gün soň, Milli howpsuzlyk ministrligine çagyrylandygyny aýtdy. Ministrligiň işgäri, Afrika yklymyny kartada görkezip: "Ol ýerde hiç zat ýok, ýöne biziň hemme zadymyz bar, düşünýärsiňizmi?" diýende, ötünç sorap gurtulmagy başardy.

Häkimiýetleriň gaharyny getirmek üçin, kän zat gerek däl.

Günbatar Balkanabat şäheriniň ýaşaýjysy, dynç almak ýa-da iş wagtyndan artyk aýlyk talap edeninden soň, aýaly bilen ikisiniňem işini nädip ýitirendigini aýtdy.

"Başlyklar oňa: "Bar, ýoldaşyňa aýt: hakyny gözlemesin, ýogsam hemmesini türmä ibereris"-diýdi. - "Netijede, ikimiz hem işsiz otyrys."

Gündogarda Özbegistan bilen serhetleşýän Türkmenabat şäheriniň ýaşaýjysy, adamlar indi “nädogry söz aýdandygy” ýa-da “nädogry” pikiri beýan edendigi üçin yzarlanmalardan gorkýarlar diýdi.

Şeýle gorky gurşawynda ýaşaýjylar şatlykly obanyň içinde milli baýramçylyga gatnaşmaga, köçeleri mugt arassalamaga ýa-da pagta ösdürip ýetişdirmek ýaly möhüm işleri etmäge mejbur edilende boýun egýärler we arz etmeýärler. “Meýletin” sadakalar hökümet taslamalaryna goldaw bermek üçin ýygnalýar ýa-da döwlet gazetlerine köpçülikleýin abuna ýazylýarlar.

Ýurduň demirgazygyndaky Daşoguz welaýatynyň Köneürgenç şäheriniň ýaşaýjysy: "Her kim bu eden-etdilige çydam edýär, sebäbi boýun egmezlik adamlar üçin ýaramaz netijelere sebäp boljakdygyny bilýär".

Synçylaryň pikiriçe, Berdimuhammedow häkimiýet başyna geleli bäri, Türkmenistanyň daşyna syýahat etmegi gadagan edilen raýatlaryň “gara sanawy” artdy.

Gollandiýada ýerleşýän Türkmenistanyň garaşsyz aklawçylar birleşiginiň başlygy Timur Misrihanow: "Häzirki wagtda onda türkmen raýatlarynyň 18 000-den gowrak ady bar" -diýdi. Berdimuhammedow häkimiýete geleli bäri sanawyň iki esse artandygyny aýtdy.

“Gara sanawyň” bardygyny tassyklap biljek Türkmenistanyň Migrasiýa Gullugynyň işgäri, aşa gyzyklanma bildireni üçin biriniň işini ýitirip biljekdigini aýtdy.

Adyny Anna diýip atlandyran Aşgabat şäheriniň ýaşaýjysy, 2006-njy ýylda Russiýadaky garyndaşlaryny görmäge gidende, “gara sanawa” düşendigini, şol bir wagtyň özünde doganynyň tussag edilendigini aýtdy.

Hukuk goraýjy edaralar we migrasiýa gullugy oňa syýahat gadagançylygynyň ýatyrylyp bilinmejekdigini aýdandyklaryny we olar bilen habarlaşmandygyny aýtdy. "Birden soragym ünsi özüne çeker we maňa we beýleki garyndaşlara garşy repressiýalar başlar" -diýdi.

Adamlar köplenç zerur resminamalary almakda gijä galýança ýa-da howa menzilinde serhet gözegçiliginde saklanýança “gara sanawda” bolandyklaryny bilmeýärler.

Sebäpleri düşündirip bolmaýar. 2009-njy ýylda Gyrgyzystanda okaýan köp sanly türkmen okuwçysyna tomus kanikulyndan soň okuwa gaýdyp gitmek gadagan edildi.

Ogluny daşary ýurtda okatmak isleýän, emma pikirini üýtgeden Türkmenabat şäheriniň ýaşaýjysy: "Şu güne çenli käbir ýaşlar syýahat gadagançylygynyň sanawynda galmagyny dowam etdirýär" -diýdi.

Ýanwar aýynda Prezident Berdimuhammedow migrasiýa gullugynyň roluny güýçlendirip, serhet gözegçiligini hasam berkitdi. Bu, prezidentiň sentýabr aýynda Türkmenistanyň “demokratik kanuny we dünýewi” döwletine töhmet atýanlara garşy göreşmek üçin howpsuzlyk güýçlerine çagyryş bereninden soň boldy.

Söhbetdeş bolan bir bilermen, ähli tankytlaryň basylandygyny aýdyp, geljege gynançly garady.

"Häkimiýetler halky gözegçilikde saklamagy dowam etdirer we uzak wagtlap häkimiýet başynda bolmaklaryny uzaltmak üçin boýnuny egmeýänler bilen rehimsizlik bilen işleşer" -diýdi.

Aşgabatda galan az sanly hökümete degişli bolmadyk aktiwistiň biri munuň netijesiniň başlangyjyny basyp ýatyrmak we ýurduň ösüşine päsgel bermek diýdi.

"Habar alyş gullugy öz güýjüni sözüň iň erbet manysynda ulanýar" -diýdi. "Her bir raýat olar üçin bolup biläýjek düzgün bozujy. Bu, olarda repressiýa islegini döredýär we ýönekeý adamlarda diňe gynandyryjy ýagdaýy döredýär.”

Omar Seljuk Türkmenistanda žurnalistiň lakamy. Inga Sikorskaýa IWPR-nyň Türkmenistan we Özbegistan boýunça baş redaktory.

Bu makala IWPR-nyň iki taslamasynyň bir bölegi hökmünde: Ýewropa Komissiýasy tarapyndan maliýeleşdirilýän "Merkezi Aziýada metbugat arkaly adam hukuklaryny goramak we adam hukuklary baradaky bilim" we Norwegiýanyň Daşary işler ministrligi tarapyndan maliýeleşdirilýän "Adam hukuklary meseleleri, dawa-jenjeller we ynamy berkitmek barada maglumat maksatnamasy" tarapyndan taýýarlandy.

IWPR, Ýewropa Bileleşiginiň ýa-da Norwegiýanyň Daşary işler ministrliginiň pikirlerini hiç hili görkezmeýän bu makalanyň mazmuny üçin jogapkärdir.

Uruş we parahatçylyk hasabaty instituty