2010-njy ýylyň 30-njy sentýabryndan 8-nji oktýabry aralygynda Warşawa Ýewropada adam hukuklary boýunça iň uly ýyllyk ýygnak bolan ÝHHG-nyň adam ölçeglerine syn konferensiýasyny geçirdi. Bu konferensiýa, ÝHHG-a gatnaşýan döwletleriň we milli we halkara adam hukuklary guramalarynyň wekilleriniň ynsanperwerlik ugrundaky borçnamalaryň ýerine ýetirilişini ara alyp maslahatlaşýan adaty ýygnakdyr. Bu, ýüzlerçe hökümet wekillerini, bilermenleri we adam hukuklaryny goraýjylary, ÝHHG-a gatnaşýan döwletleriň adam hukuklary baradaky borçnamalaryny ýerine ýetirmek üçin eden işlerine syn etmek üçin bir ýere jemleýär.
Bu ýyl konferensiýa taýýarlyklar dawa-jenjelsiz bolmady. Habar gulluklarynyň ozal habar berşi ýaly konferensiýany gurnaýjylar garaşsyz türkmen jemgyýetçilik guramalarynyň we oppozisiýa guramalarynyň wekillerine, hususan-da, Türkmenistan Respublikan partiýasynyň başlygy Nurmuhammet Hanamowyň ýygnaga gatnaşmagyna rugsat bermedi. Şol sebäpden, Türkmenistanyň resmileri tarapyndan türkmen oppozisiýasynyň we daşary ýurtlarda işleýän adam hukuklary guramalarynyň wekilleriniň konferensiýa gatnaşmagyna garşylyk görkezildi. Ýeri gelende aýtsak, Türkmenistan Respublikan partiýasynyň wekiliýeti öň ÝHHG-nyň adam ölçegleri konferensiýalaryna yzygiderli gatnaşýardy.
Bu hakykat gynandyryjy düşünişmezlik ýa-da betbagtçylyk däl, 2007-nji ýylda aç-açanlyk we giň halkara hyzmatdaşlygy üçin täze ugur yglan edilendigine garamazdan, resmi Aşgabatyň köp ýyllyk maksatly syýasatynyň netijesi barha aç-açan we çydamsyz bolýar. Türkmenistanyň ýolbaşçylary tarapyndan resmi hasabatlarda yglan edilen adam hukuklary we azatlyklary babatynda gazanylan üstünlikler, raýat jemgyýetiniň we hökümete dahylsyz guramalaryň demokratik prosesleriň ösüşindäki orny barada çekişmeler, aslynda, bu Merkezi Aziýa respublikasyndaky hakyky ýagdaýy örtýän geň-taňlyk.
Her dürli halkara ynsanperwer gatnaşyklaryndan yzygiderli gaça durýan öňki milli liderden tapawutlylykda, Prezident Berdimuhammedow bu meseläni gönüden-göni daşary ykdysady kömege ýa-da iň erbet ýagdaýda Aşgabatdaky häzirki rejime wepaly bolmak üçin özüne amatly syýasy uçara tarap öwürmegi başardy. Öz gezeginde daşary ýurtda ýaşaýan türkmen raýatlary üçin 90-njy ýyllaryň başynda ilkinji türkmen prezidenti Nyýazow tarapyndan "türkmen halkynyň", ýagny resmi Aşgabadyň diasporadaky bähbitlerini öňe sürmek üçin döredilen watançylygyň görkezijisi Türkmenistanyň we Dünýäniň Türkmenler Ynsanperwer Assosiasiýasynyň (GATM) ýolbaşçylaryna şertsiz wepalylyk bolup galýar.
Bu ideologiki ulgamda resmi köpçülükleýin habar beriş serişdeleri tarapyndan Türkmenistanyň duşmany hökmünde hödürlenýän oppozisiýa we garaşsyz birleşiklere ýer ýok.
Gurbanguly Berdimuhammedowyň häkimiýete gelmegi bilen baglanyşykly “Galkynyş eýýamynyň” peýda bolmagy häzirki prezidentiň Türkmenbaşydan miras galan iň möhüm meselesine-de täsir etmedi. Biz 2007-nji ýylda rejim çalşylmagyna garamazdan hiç wagt boşadylmadyk syýasy tussaglar hakda aýdýarys. Ilki bilen, bu Nyýazowyň 2002-nji ýylda iş kesilen we "watana dönük" diýip atlandyran garşydaşlaryna degişlidir. Türkmenistanyň häkimiýetleri şu wagta çenli tussaglaryň nirededigi barada habar bermediler, tussaglykda ölen “syýasy jenaýatçylar” barada garyndaşlaryna we halkara guramalarynyň wekillerine maglumat bermediler. Mundan başga-da, türkmen tarapy türmelerde syýasy tussaglaryň bardygyny hakykatdan-da boýun almakdan ýüz öwürýär, täze ýolbaşçy häkimiýet başyna gelenden soň Türkmenistanda geçirilen birnäçe amnistiýa sebäpli olaryň hiç biri-de boşadylmady.
Oppozisiýa hereketleriniň agzalary we daşary ýurtlarda ýerleşýän hökümete dahylsyz guramalaryň agzalary bilen hem şuňa meňzeş ýagdaý bar, olaryň köpüsi Türkmenistanyň duşmany diýlip yglan edilýär we ýurda girmek gadagan edilýär. Käbir çeşmelere görä şeýle ýüzlerçe adam bar, olaryň 300-e golaýy resmi Aşgabat tarapyndan gözegçilik astynda saklanmaýan türkmen jemgyýetçilik guramalarynyň, jemgyýetçilik guramalarynyň we watandaşlar birleşikleriniň agzalary. Türkmen serhedinden geçseler, tussag edilip bilner. Ýöne syýasy oppozisiýa bolan ýagdaýynda Türkmenistanyň häkimiýetleriniň beýle hereketlerini nädip düşündirip boljak bolsa, meselem, türkmen jemgyýetleri we daşary ýurt ynsanperwer guramalary bilen beýle pozisiýa manyly düşündirişe garşy gelýär. Şeýle-de bolsa, türkmen ýolbaşçylary üçin diňe prezidentiň özi bolan GATM, daşary ýurtlarda ýaşaýan türkmenleri birleşdirmek üçin döredilen guramadyr. Beýleki guramalar ýok ýa-da GATM-nyň “umumy setirine” laýyklykda işlemeli. Bu, aslynda, Türkmenistanyň ýolbaşçylarynyň gözegçiligi astyndaky partiýalaryň we jemgyýetçilik guramalarynyň, şol sanda ýurduň daşyndaky islendik işini basyp ýatyrmak üçin alyp barýan ähli ädimlerini düşündirýär.
Türkmenistanyň özünde-de adam hukuklaryna gatnaşýan ýa-da milli azlyklary birleşdirýän jemgyýetçilik guramalarynyň işi henizem gadagan edilýär. Şeýle-de bolsa, Günbatar, esasanam Amerikalylar, birleşikler we gaznalar henizem ýurda aralaşýarlar. Bu, ilkinji nobatda ABŞ-nyň Döwlet departamenti we USAID tarapyndan maliýeleşdirilýän jemgyýetçilik guramalaryna degişlidir. Olaryň alyp barýan işleri esasan aşakdaky ugurlarda yglan edilýär: ekologiýa, bilim, maglumat tehnologiýasy, neşe serişdelerine garşy göreş, şeýle hem saglygy goraýyş ulgamynyň ösüşi.
Mälim bolşy ýaly, Amerikanyň Birleşen Ştatlarynda jemgyýetçilik guramalarynyň hökümete degişli bolmadyk derejesine garamazdan, olaryň işi maliýeleşdirilýär we diňe ABŞ-nyň döwlet edaralarynyň, ilkinji nobatda Döwlet Departamentiniň hasabyna amala aşyrylýar we şonuň üçin olaryň işiniň ugry gönüden-göni “dünýä hegemonynyň” bähbitlerine baglydyr. Şonuň üçin soňky dört ýylda, Türkmenistanyň syýasy ýolbaşçylygynyň üýtgemeginden soň, Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň resmi wekiliýetleri Aşgabatda ýygy-ýygydan çykyş edip, ykdysady kömegi we türkmen kanunçylygynyň gowşadylmagy üçin ynsanperwerlik maksatnamalaryny durmuşa geçirdi. Bu maksatnamalaryň arasynda, ilkinji nobatda, Türkmenistanda hiç wagt bolmadyk yslam ekstremizmine garşy göreş, şeýle hem “Sowet repressiw sistemasynyň mirasyndan dynmak” goldawy bar.
Umuman aýdanyňda, Ak tamyň ABŞ-da ýaş işgärleri taýýarlamaga bolan gyzyklanmasy durnuksyzlygyna galýar. Şeýlelik bilen, 2010-njy ýylda Türkmenistanyň özünde we onuň çäklerinden daşarda bilim taslamalaryna, şol sanda öňe giden ýaş ýolbaşçylary taýýarlamak meýilnamalaryna 1 million dollar bölünip berildi. USAID tarapyndan maliýeleşdirilýän jemgyýetçilik guramalarynyň köpüsi bu ugurda işleýär: mysal üçin, “Halkara bilim boýunça Amerikan Geňeşleri”, Junior Achievement we IREX. Soňky gurama aýratyn ünsi çekmelidir, sebäbi agzalarynyň “reňk öwrülişiklerini” guramaga gatnaşýandyklary baradaky şübheler sebäpli Belarusda we Özbegistanda bu işler gadagan edilipdi. Amalyň görkezişi ýaly, geljekde Amerikanyň jemgyýetçilik we syýasy ulgamy üçin ötünç soraýan we öz ýurtlaryndaky Amerikan başlangyçlaryny goldaýan bilim taslamalaryny gutaranlardan jemgyýetçilik toparlary emele gelýär. Umuman alanyňda, USAID şu ýyl Türkmenistanda ynsanperwer maksatnamalar üçin 16,6 million ABŞ dollar bölüp berdi, bu bolsa geçen ýyldakydan 8 million ABŞ dollar köp.
Esasan bilim hyzmatlary bazarynda işleýän türk jemgyýetçilik guramalary, amerikan kärdeşlerinden yza galmaýar we ykdysady kömegi çalyşýar. Ganatlarynyň aşagynda “Nurjular” mezhebiniň gözegçiligindäki türkmen-türk Başkent mekdepleriniň ulgamy, uniwersitet we liseý, şeýle hem köp sanly dürli dil kurslary bar.
Türkmenistanda bar bolan rejim üçin iki ýeriň - ABŞ we Türkiýäniň täsiri, häzirki wagtda ynsanperwer maksatnamalar arkaly jemgyýetçilik we syýasy gurluş görnüşlerini ýaş nesliň aňyna girizýär. Hut şu “Troýan aty (mekir meýilnama)”, hakykatda geljekde çynlakaý garşylyk görkezmek üçin işgärler toparydyr, resmi Aşgabat şeýle güýçli söweşýär welin, işlerini basyp ýatyrmak üçin köp tagalla edýär.
Çeşme: Wremýa Wostoka
