Türkmen manatynyň girizilmeginiň taryhyndan (1-nji bölüm)

1-nji noýabrda türkmen milli walýutasynyň manatyň girizilmeginiň 30 ýyllygy bellenýär. Aşakda, şol ýyllarda Türkmenistanyň Döwlet Merkezi Bankynda jogapkär wezipeleri eýelän Annadurdy Hajyýewiň bu wakanyň ýatlamalaryndan bölekler. Hajyýew häzirki wagtda Bolgariýada ýaşaýar we watanyndaky yzarlamalar sebäpli gaçybatalga aldy.

Manatyň girizilmeginden öň näme boldy

1991-nji ýylyň 27-nji oktýabrynda Prezident S.Nyýazow “Türkmenistanyň döwlet gurluşynyň garaşsyzlygy we esaslary barada” Konstitusiýa Kanunyna gol çekdi. Türkmenistan garaşsyzlygyny yglan etdi. Ýurtda, Moskwany hasaba almazdan, köne jemgyýetçilik-syýasy we dolandyryş ulgamyny ýykmak prosesi çalt depginde başlandy. Täze döwlet nyşanlary tassyklandy we kabul edildi - döwlet baýdagy, gerbi we gimni.

Ýokarda agzalan Konstitusiýa Kanunynyň 12-nji maddasynda: "Türkmenistan maliýe syýasatyny we pul ulgamyny özbaşdak kesgitleýär, döwlet bank edaralaryny gurnaýar." Döwlet derrew kärdeşler arkalaşygynyň ähli bölümleriniň bölümlerini belledi we adyny üýtgetdi. SSSR Döwlet bankynyň Türkmen respublikan bölümi Türkmenistanyň Döwlet banky boldy.

Garaşsyz, özygtyýarly döwletiň ykdysady nyşany onuň milli pul birligidir. Garaşsyz döwletiň ykdysady ösüşiniň özenidir. Türkmenistanyň Prezidentiniň 1993-nji ýylyň 22-nji oktýabryndaky "Türkmenistanyň milli walýutasynyň ornaşdyrylmagy bilen baglanyşykly baýramçylyk feýerwerkleri barada" Kararynyň sözbaşysynda bellenen: "Milli walýutanyň ornaşdyrylmagynyň möhüm taryhy ähmiýeti we garaşsyz Türkmenistanyň ykdysadyýetini ösdürmekde we berkitmekde tutýan orny" - tötänden däldir.

Ilki bilen SSSR Döwlet bankynyň ofisiniň nyşanynyň üýtgedilmegi we adynyň üýtgedilmegi hiç zady üýtgetmedi. Garaşsyz döwletiň ykdysadyýeti we bank ulgamy, ýok bolan döwletiň - SSSR-iň pul dolanyşygy ulgamynda galmagyny dowam etdirdi, sebäbi rubl Türkmenistanyň çäginde ýeke-täk töleg serişdesi bolup galdy.

1991-nji ýylyň 26-njy dekabrynda SSSR-iň Ýokary Soweti döwletiniň ýok edilmegi barada jarnama kabul etdi. 1992-nji ýylyň 1-nji martynda SSSR-iň Döwlet banky işini resmi taýdan bes etdi. Türkmenistan Döwlet Banky we ýurduň tutuş bank ulgamy Russiýa Federasiýasynyň pul ulgamyna eýýäm girdi.

1991-nji ýyla çenli Türkmenistanyň özbaşdak bank ulgamy ýokdy, milli ykdysady ösüş syýasatlaryny işläp düzjek we durmuşa geçirjek merkezi bank ýokdy, ýurduň maliýe bazarynyň durnukly işlemegini üpjün edjek, nagt pul çykarjak we pul dolanyşygyny gurajak, tölegleri amala aşyrmagyň düzgünlerini kesgitlejek we pul ulgamy üçin jogapkär boljak, şeýle hem, karz edaralarynyň we bank toparlarynyň işine gözegçilik edip, ýurduň bank ulgamyny kadalaşdyryjy hökmünde çykyş etjek we ş.m.

1992-nji ýylyň 19-njy maýynda “Türkmenistanyň Döwlet Merkezi Banky barada” (mundan beýläk TDMB) kanuny kabul edildi. 1992-nji ýylyň 26-njy iýunynda Nazar Saparow bankyň başlygy wezipesine bellendi.

Ol hünäri boýunça gurluşyk inženeri bolup, biz, bank işgärleri, bu saýlawdan birneme geň galdyk. Emma bu mydama şeýle boldy; respublikada, Sowet partiýasy döwründen bäri bank ulgamyndan uzak adamlar bank dolandyryjylary wezipesine bellendi. Başlyk wezipesine bellenmek respublikanyň ýolbaşçylygynyň ygtyýarlyklarydy. Saparowdan öň TDMB-e ýolbaşçylyk eden Amandurdy Borjakow hem ozal Türkmenistan Kommunistik partiýasynyň (TKP) Aşgabat sebit komitetiniň dolandyryjysydy. 1993-nji ýylda Saparowyň ornuny tutan Hudaýberdi Orazow birnäçe ýyllap TKP Merkezi komitetiniň ykdysady bölüminde mugallym, soň bolsa täjirçilik bankynyň dolandyryjylarynyň biri bolup işledi.

Häsiýeti boýunça Nazar Saparow mylakatly, duýgudaş adamdy, söhbetdeşini diňlemäge hemişe taýýardy, giň administratiw we ykdysady tejribesi bardy, ýöne Döwlet Merkezi Bankynyň ýolbaşçylygy üçin bu ýeterlik däldi. Käwagt Saparowyň hünärmenliginiň ýoklugy bankyň işine täsir edýärdi.

Kanuna laýyklykda Döwlet Merkezi Banky, ozal ýok bolan döwlet bank ulgamynyň esasy düzgünleşdiriji wezipesini öz üstüne aldy. Ýagny, täsiri Türkmenistanyň çägine çenli öz kadalaşdyryjy resminamalaryny bermek, öz pul syýasatlaryny ýöretmek we Türkmenistanyň täjirçilik banklary bilen gatnaşyklary täzeden gurmak hukugyny aldy. Şeýle hem banka täze milli walýutany ösdürmek we ornaşdyrmak we ýurduň pul ulgamynyň işini täzeden guramak tabşyryldy.

1992-nji ýylyň iýun aýynyň başynda “Türkmeniskaýa Iskra” gazetiniň habarçysy Natalýa Sosnina maňa jaň etdi we TDMB-e özüni gyzyklandyrýan mesele boýunça maslahatlaşmak üçin geldi. Şol wagt galyndy we pul amallary bölüminiň müdiri bolup işledim. Geňeşim, eger Türkmenistan ony girizmek kararyna gelse, ýurduň umumy ykdysady problemalary, rubl zonasy we milli walýuta barada söhbetdeşlige öwrüldi. Sosnina, gazetiň okyjylary üçin gyzykly boljakdygyny aýdyp, makalada öz pikirimi aýtmaga çagyrdy. Elbetde, bu gün milli walýuta barada başgaça makala ýazyp bilersiňiz, ýöne soň ... Dogrusyny aýtsam, ýurduň ýolbaşçylarynyň muňa nähili täsir görkezjekdigini bilmedim. Meni "separatizm" bilen günäkärläp bolar, hemmelerden öňe geçmezligi "haýyş etdim", sebäbi ýolbaşçylaryň bu meselä öz garaýşy bolup biler. Hökümetiň türkmenleriň milli pul birligini girizmek meselesiniň barha artdyrýandygy baradaky myş-myşlary eşitsem-de. Şeýle-de bolsa, men öz pikirimi aýtdym we “Türkmeniskaýa Iskra”-nyň redaksiýasyna berdim. Muňa jogap edip Sosnina maňa jaň etdi we bir söz aýtdy: "Gaty gowy, berekella."

Makala çap edilenden soň, Nataşa birnäçe gezek beýleki bank meseleleri barada düşündiriş sorady. Soň bolsa ýitirim boldy, dostlukly gatnaşykda bolan gazetiň baş redaktory Balkan Gafurow maňa bu barada gürrüň berdi. Dostlarymyň üsti bilen, Arçman şypahanasyna dynç almaga gideninde ýitirim bolandygyny bildim. Soňra howpsuzlyk güýçlerindäki bir tanyş muny tassyklady we Sosninanyň iň ýokary partiýa we söwda liderleri bilen "söweşendigini", oňa birnäçe gezek haýbat atylandygyny we gözlegiň hiç hili netije bermändigini aýtdy.

Natalýa Sosninanyň başlangyjy we tutanýerliligi bolmadyk bolsa, bu makala bolmazdy. Adalatsyzlyga ýol bermeýän dogruçyl, barlyşyksyz professional žurnalist hökmünde meniň ýadymda.

Aşakda 1992-nji ýylyň 6-njy iýulynda “Türkmenskaýa Iskra” gazetinde çap edilen makalanyň doly tekstini dykgatyňyza ýetirýärin.

“Milli walýuta: meseleler we peýdalar.

Islendik özygtyýarly döwletiň döwletiniň we ykdysady garaşsyzlygynyň diňe öz çäginde milli walýutanyň girizilmegi bilen doly we gutarnykly hasaplanýandygy mälimdir. Öňki SSSR-iň birnäçe ýurtlary bu ugurda eýýäm ädim ätdiler. Bu çärelere syýasy çaklamalaryň we basyşlaryň serişdesi hökmünde däl-de, garaşsyzlygy, ykdysadyýeti güýçlendirmek we halky pul galyndysyndan goramagyň usuly hökmünde garalmalydyr.

Bu ugurda Türkmenistanda ýagdaýlar nähili geçýär? Häzirki wagtda Döwlet banky pul bermek hukugyndan mahrum. Ýagny, çaphanasy ýok, şonuň üçin milli ykdysadyýeti we ilaty zerur mukdarda nagt bilen üpjün edip bilmeýär. Banknotlar merkezden getirilýär, ýöne päsgelçiliksiz göçüp, respublikanyň daşynda dürli kanallar arkaly ýüzýärler.

Russiýa Federasiýasynda, hususan-da Merkezi Bank, karz çeşmelerini täjirçilik gurluşlaryna ýylda 80 göterim mukdarda satýar, Türkmenistanda bolsa diwidendiň mukdary 2,5 bilen 17 göterim aralygyndadyr. Maýa, has girdejili ulanylýan ýerlere tebigy ýagdaýda geçýär. GDA ýurtlarynyň sosial infrastrukturasyndaky bitewi maliýe, karz, salgyt syýasaty, utgaşdyrylan çäreleriň köp negatiw hadysalaryny ýok edip, hakykatdanam bitewi ykdysady giňişligi döredip biljekdigi äşgärdir.

Rubl zonasy diýlip atlandyrylýan sebitde her kim öz meselesini çözýär. Emma adaty bir zat bar - harytlar we hyzmatlar üçin bahalaryň ýokary derejesinde ösüşi sözüň doly manysynda ähli sebitlere täsir etdi. Respublika daşary söwdany netijeli düzgünleşdirip bilmeýär, sebäbi öz çäginde aýlanýan walýutanyň daşary ýurt walýutalaryna hümmeti onuň däl-de, Russiýanyň Merkezi Banky tarapyndan kesgitlenýär. Rublyň hümmeti gaty pes.

Meniň pikirimçe, hususylaşdyrma köp derejede öz pulumyzyň ýoklugy bilen päsgelçilik döredýär. Hökümet indi önümçilik serişdeleriniň giňden ýaýrandygyny yglan etse, könelişen rubl respublikanyň güýçli akymyna döküler. Goňşy döwletler tarapyndan hususy eýeçilik obýektlerini aç-açan satyn almak faktlaryny aradan aýyryp bolmaz. Respublikanyň emlägi başga biriniň eýeçiligine öwrülerdi ... Hususylaşdyrma, seresaplyk we hüşgärlik döwründe girdeji deklarasiýasynyň kadalaryna berk boýun egmek talap edilýär. Zähmet jemgyýetleriniň agzalaryna artykmaçlyk berilmeli we şol bir wagtyň özünde milli walýutany girizmek işini çaltlaşdyrmaly.

Elbetde, harytlar we hyzmatlar üçin bahalaryň umumy derejesindäki durnukly ösüş prosesi minimuma eltilýän döwürde, içerki we daşarky bazarlarda haryt alyş-çalşygy durnuklaşan döwürde, önümçilik döwrebaplaşdyrylanda we dünýä bazarynda bäsdeşlige ukyply önümleri öndürmek üçin, bahalar sazlanylanda we harytlaryň hakyky bahasyna laýyk gelende, respublikanyň walýuta ätiýaçlyklary döredilende öz pulumyzy hödürlemek ideal bolardy.

Şeýle-de bolsa, abadançylyk gynansak-da uzakda we ähli sorag: ykdysadyýetimizde düzgünleşdirilmegine garaşyp bilerismi? Görnüşinden, maliýe toparlary, bankirler, ykdysatçylar, alymlar we praktikler milli walýuta bilen baglanyşykly meseleleriň ähli toplumyny çuňňur seljermeli we hökümete ýerlikli we hakyky çaklamalary bermeli. Meniň pikirimçe, hökümet şeýle buýrugy maliýeleşdirmeli.

Respublikada milli walýuta teklibine bolan garaýyş düşnüksiz, goldaýanlar bar, garşydaşlaram bar. Soňkular, respublikanyň täze pul birligini goldamak maksady bilen banknotlaryň girizilmeginiň altyn ätiýaçlyklarynyň hökmany ýygnalmagyndan ozal bolmalydygy bilen öz pozisiýalaryny öňe sürýärler (howlukmagyň zerurlygy ýok, diňe bir rubl zolagyny has gowy guramak zerur).

Şeýle-de bolsa, häzirki wagtda altyn bir rol oýnamaýar. Ýamaýka şertnamasyna laýyklykda Halkara Walýuta Gaznasynyň agza ýurtlary milli banknotlara kanun tarapyndan bellenen arassa altynyň agramyny kesgitlemekden ýüz öwürdiler. Gymmatlyk çäresi hökmünde hyzmat etmegini bes etdi we walýuta hümmeti üçin esas däl.

Ştatlaryň altyn ätiýaçlyklary köplenç adatdan daşary ýagdaýlarda halkara tölegleri “gara gün” üçin tygşytlanan ätiýaçlandyryş ätiýaçlyk gaznasy bolup hyzmat edýär. Maliýe üýtgedilip gurlandan soň uzak wagtlap Türkmenistanda ABŞ-nyň dollary, Iňlis funt sterlingi we Germaniýanyň markasy bilen baglanyşykly pullaryny halkara bazarynda erkin konwertirlenýän pullara öwürmek üçin altyn we daşary ýurt walýutasynyň ätiýaçlyklarynyň bolmazlygyny ynam bilen aýdyp bileris.

Ýöne bu hakykaty sahnalaşdyrmak gerekmi? Dünýäniň 130-dan gowrak walýutasynyň diňe 30-sy erkin konwertirlenip bilner. Aziýanyň öňdebaryjy ykdysady güýçleri - Günorta Koreýa we Taýwan - walýutasyny erkin konwertasiýa öwürmäge howlukmaýarlar, muňa garamazdan muny öňem edip bilerdiler. Munuň tersine, “gara bazary” düýbünden ýok eden döwletiň içinde satylmagyny kanunlaşdyryp, walýutanyň içerki konwersiýasyny üpjün edýärler. Bu mysala Polşa we başga-da birnäçe ýurt eýerdi.

Has çylşyrymly pul reformasy bilen baglanyşykly girizilen walýutanyň bahasy meselesi has çylşyrymly. Ykdysady taryh maliýe öwrülişikleriniň köp mysallaryny bilýär. Olaryň käbiri üstünlikli gutardy, beýlekileri az üstünlik gazandy. Iň täsirli, uruşdan soňky Günbatar Germaniýada aşa agyr şertlerde - Iňlis, Fransuz we Amerikanyň basyp alyş zolaklarynyň çäginde geçirilen pul reformasy boldy. Her bir ýaşaýja köne Reismarks-yň 60 göterimini täze nemes markeler üçin nagt çalyşmak hukugy berildi. Bankda geçirilen tygşytlylyk 90 göterimden gowrak azaldy. Pul reformasy netijesinde diňe bir ýeňilen Germaniýanyň ykdysadyýetini durnuklaşdyrmak bilen çäklenmän, tiz wagtdan onuň çalt ösmegi we gülläp ösmegi üçin esas döretmek mümkin boldy.

Şeýle-de bolsa, walýutanyň başlangyç bahasyny nädip kesgitlemeli, muny ugrukdyrmak üçin näme ulanmaly? Harytlaryň we hyzmatlaryň bahalary, respublikadaky zähmet haklary rublda görkezilýär we rubl başlangyç nokady bolmaly. Ýöne haýsy gatnaşygynda? Täze pul birligi rubla deň bolsa, onda ägirt uly işe zerurlyk bolmaz - söwda torundaky haryt massasyna gaýtadan baha bermek, kärhanalaryň maddy baýlyklary we aýlyk hakynyň, stipendiýanyň, pensiýanyň we ýeňillikleriň nominal bahasy şol bir zat.

Ýöne bahalaryň häzirki masştaby galar, täze banknotyň satyn alyş güýji pes bolar, girizilen banknotlaryň hakyky bahasy pes bolany üçin, önümçilik çykdajylary özlerini aklamaz. Täze pul birliginiň 10 rubla deň boljakdygyny kabul edeliň. Bu ýerdäki bahalary gaýtadan hasaplamak kyn bolmaz, ýöne çykdajylar ýene ýokary. Mundan başga-da, harytlar we hyzmatlar üçin bahalaryň umumy derejesindäki durnukly ösüş ajaýyp tizlikde çaltlaşýar. We walýutanyň bahasynyň iň amatly gatnaşygy bir ýüz ýa-da müň rubl bolup biler. Jemleýji karara gelmezden ozal ähli wariantlaryňyzy ölçemeli.

Pul çalşygynyň gatnaşygy, esasan, girizilýän puluň walýuta hümmetine we milli walýutanyň dolanyşygyna bagly: ýapyk, erkin konwertirlenýän ýa-da diňe içerki bazarda konwertirlener. Häzirki wagtda Halkara Walýuta Gaznasy walýuta hümmeti diýlip atlandyrylýan, ýagny erkin walýuta hümmetiniň üýtgemegi rejimi döretdi. Käbir ýurtlarda walýuta hümmeti içerki bazaryň ýagdaýyna baglylykda özbaşdak ýüzýär, beýleki ýurtlarda bolsa ABŞ-nyň dollarynyň we fransuz franky hümmetiniň ýagdaýyna...

Ýöne ýatdan çykarmaly däldir, konwertirleme çäkli bolanda walýuta hümmetiniň köplügi ýüze çykýar - söwda däl tölegler, maliýe we beýleki amallar üçin tapawutlanýar. Ýöne ähli ýagdaýlarda, saýlawlary saýlamaly, gaýtalaýaryn, esaslandyrmaly we respublikanyň ilatynyň harytlar we hyzmatlar üçin bahalaryň umumy derejesinde durnukly ösüşi prosesleri sebäpli ýüze çykyp bolmajak pul reformasyna bolan ynamy gaty güýçli. Döwlet üçin adamlaryň respublikanyň we umuman ykdysadyýetiň maliýeleşdirilmegini gowulandyrmagyň zerurdygyna ynanmagy gaty möhümdir.

Kärhana hasaplarynda pul, goýumlar we galyndylar alyş-çalyş düşünjesini ösdüreniňizde, öňümizdäki amalyň özboluşly aýratynlygyny, ýagny türkmen walýutasy girizilende, kanuny serişde hökmünde ulanylýan pullary göz öňünde tutmalydyrys, goňşy ýurtlarda töleg alyş-çalyş we çalşylmaga degişlidir. Şübhesiz, Türkmenistan Döwlet Banky Russiýanyň Merkezi Banky bilen ýörite şertnama baglaşmaly bolar. Tygşytlaýyş bank hasaplarynda saklanýan öý gaznalarynyň bir ýa-da on nisbatynda çalşylmagy möhümdir, ýöne bu çäkden ýokary däl, ýogsam reformalara bolan ynam pese gaçar. Halkyň emlägini gorap saklamalydyrys we hiç hili ýagdaýda pul reformasyna konfiskasiýa häsiýetini bermeli däldiris.

Döwlet ilatyň goýumlarynda we kärhanalaryň hasaplarynda pul mukdaryna şahsy çäk goýsa, telekeçilik pudagyndaky ähli tagallalary ýatyrar, aýa goýumlary üçin hususy maýanyň başlangyç toplanmagy, tygşytlaýyş işiniň çäginde çalt hereket edýän magdan eker we haryt ýetmezçiligini ýokarlandyrar. Bir söz bilen aýdylanda, bazar ykdysadyýetini gurmakda we adamlaryň ýaşaýyş derejesini ýokarlandyrmakda ilkinji ädimler şowsuzlyga uçrar. Diňe jemgyýetiň döwletiň niýetlerine we mümkinçiliklerine düşünjekdigine we berk, ýöne zerur maliýe çärelerine razy boljakdygyna umyt edip bileris.

Elbetde, bu makala milli walýutanyň girizilmegi bilen baglanyşykly az sanly meselä degip geçer. Serhetleri açmak, harytlaryň erkin alyş-çalşygyny ykdysady çäreler, döwlet borçlary we başga-da köp meseleleri ara alyp maslahatlaşmaly.

Türkmenistan Döwlet bankynyň neşir we nagt amallar bölüminiň müdiri

Annadurdy Hajyýew

Makala türkmen diline terjime edildi we “Sowet Türkmenistan” gazetinde çap edildi.

Elbetde, häzirki wagtda makala başgaça ýazylyp bilner. Döwrebap tehnologiýalar bilimleri giňeltmek, pikirleriňizi öňe sürmek we durmuşa geçirmek üçin has köp maglumat mümkinçilikleri berýär.

Häkimiýetleriň materiallara bolan garaýşy barada has giňişleýin ýazaryn.

Dowamy bar.

Türkmen depderleri.