Sankt-Peterburgda bir türkmen musulmanynyň ekstradisiýa edilmegi meselesi
2015-nji ýylyň ahyrynda Türkmenistanyň ýörite hyzmatlaryna bosgunlykda ýaşaýan dini we dünýewi dissidentlere garşy daşary ýurtlarda işini güýçlendirmek tabşyryldy. Bu kampaniýanyň pidalaryndan biri alty aý ozal Sankt-Peterburgda tussag edilen çörek ussasy Aşyrbaý Bekiýewdi. Tussaglyk möhleti 23-nji noýabrda tamamlanýar. Ýene bir gezek uzalmasa, Bekiýewiň kazyýet işi indiki hepde geçirilmeli. Bu, 19-njy noýabrda ýaýradylan “Memorial” Adam hukuklary merkeziniň Merkezi Aziýa maksatnamasynyň müdiri Witaliý Ponomarewiň makalasynda aýdylýar. Biz onuň doly beýanyny hödürleýäris. * * *
"2016-njy ýylyň 25-nji maýynda rus metbugaty Sankt-Peterburgda dini ýigrenji öjükdirmekde aýyplanyp, Türkmenistanda gözlenýän “ekstremist çörek ussasynyň” tussag edilendigini habar berdi. Tutulan adamyň ady neşirlerde agzalmady. Habar beriş serişdeleri onuň mundan beýläkki ykbaly barada habar bermediler.
“Memorial” Adam hukuklary merkeziniň anyklamagyna görä, gürrüň Sankt-Peterburgda birnäçe ýyl bäri ýaşaýan asly Türkmenistanyň Daşoguz welaýatynyň Gubadag etrabyndan 43 ýaşly Aşyrbaý Bekiýew hakyndady.
Bekiýewi goldamak üçin ýerli musulman jemagaty çykdy. Ol tussag edilenden soň, Russiýanyň häkimiýetlerinden gaçybatalga sorady. Häzirki wagtda Aşyrbaý Russiýa Federasiýasynyň Baş prokuraturasynyň kararyna garaşyp, tussaglykda saklanýar. Sankt-Peterburgda ýaşaýan uly dogany Täçmyrat Bekiýew hem şuňa meňzeş aýyplamalar bilen watanynda gözlenýär.
Aşyrbaý Bekiýewiň işi, "yslam ekstremizmi" diýlip atlandyrylýan türkmen raýatynyň ekstradisiýa tussag edilmeginiň ilkinji köpçülige ýetirilmegi hökmünde ünsi çekdi.
Türkmenistan dünýäniň iň ýapyk we repressiw döwletleriniň biri hökmünde tanalýar. Ynsan hukuklaryny goraýjy guramalaryň habar bermegine görä, bu ýurda ekstradisiýa edilen halatynda günäkärlenýänler diňe gynamalara we adalatsyz kazyýet işine çekilmeýär. Ol (beýleki ýüzlerçe syýasy we dini tussaglar ýaly) prezident Nyýazowyň döwründe Aşgabadyň golaýynda gurlan meşhur Owadan Depe türmesiniň diwarlarynyň aňyrsynda ýitip biler.
Bekiýew doganlary näme bilen aýyplaýarlar?
Doganlar Aşyrbaý we Täçmyrat Bekiýew 2015-nji ýylyň dekabrynda Türkmenistanyň Milli Howpsuzlyk Ministrligi tarapyndan Jenaýat Kodeksiniň 177-nji maddasynyň 1-nji bölümi boýunça gözlenýänleriň sanawyna girizildi, bu dini ýigrenç ýa-da düşünişmezlik, raýatlaryň dine bolan garaýyşlaryna esaslanyp aýratynlygy ýa-da pesligi öňe sürýär.
Bu aýyplamanyň resmi görnüşi Türkmenistanyň Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň (MHM) Daşoguz sebiti boýunça derňew bölüminiň başlygy, maýor S. Gurbannazarowyň 2015-nji ýylyň 2-nji dekabryndaky ekstradisiýa işi maglumatyndaky bar bolan karary bilen kesgitlenildi.
Bu resminama laýyklykda doganlar Aşyrbaý we Täçmyrat Bekiýew Sankt-Peterburgdaky hususy çörekhanada işleýärkä, "Wahhabi" toparynyň yzyna eýerijiler "Kawkaz raýatlary" bilen duşuşdylar we "olaryň täsirine düşensoň, raýatlaryň milli düşünjeleri iş ýerlerinde ýok edildi we olar yslam fundamentalizmini wagyz etdiler." Russiýa gelen türkmen talyplaryna okamak, çörek bişirmek kärhanasynda işlemek, özleri bilen işleýän dini sapaklary geçirmek, “adaty dini öwretmegiň esaslaryna bolan gyzyklanmany oýarmak” we dini kadalaryň berjaý edilmegine kömek etdiler. Derňewiň aýdyşy ýaly, bularyň hemmesi diňe ekstremistik pikirleriň Türkmenistanyň çägine ýaýramagy üçin. Soňra diňleýjiler Salafi wagyzçysy Abu Ýahýa Krymskiniň, jihadçylar Said Buryatskiniň we Röwşen Gazakowyň Russiýada okaýan “türkmen talyplarynyň radikallaşmagyna sebäp bolandygy” barada jikme-jik düşündirişleriň audio we wideo ýazgylary bilen tanyşdylar. Aýyplamanyň bu böleginde belli bölümler, seneler, dini çäreleriň geçiriljek ýerleri we beýleki jikme-jiklikler ýok.
“Memorial” Adam hukuklary merkezi bilen habarlaşan Täçmyrat Bekiýew bu aýyplamalaryň hemmesiniň derňewiň oýlap tapyşydygyny aýtdy. Ol we dogany hiç haçan dini sapaklary öwretmedi, jihadçy wideolary wagyz etmedi ýa-da “Kawkaz etniki” ynanýanlaryň täsirine düşmedi. Rus häkimiýetleri bilen hiç hili kynçylyk çekmedi.
Türkmenistandaky lomaý we bölek söwda bazasynyň ozalky baş müdiri Täçmyrat 2002-nji ýylda-Nyýazowyň arassalama döwründe Sankt-Peterburga göçdi, şondan soň hiç haçan watanyna baryp görmedi. Tizara Yslam bilen gyzyklandy we doga okap başlady. 2003-2005-nji ýyllarda, dynç günleri Sankt-Peterburgyň Katedral metjidiniň ymamy Abdul-Hafiz Mahmudowyň (häzirki wagtda ölen) etniki tatar, Al-Fath dini guramasynyň medresesinde sapaklara gatnaşdy. Sowet döwründe meşhur bolan “Mir-Arap” medresesini tamamlady. Täçmyrat bu kurslary tamamlandygy barada diplomyny aldy.
2005-nji ýylda çörek bişirýän kärhanany açdy, soňra bölek satuw zynjyrlaryna tekiz çörekleri eltmek ulgamyny döretdi. Aşyrbaý 2007-nji ýylda doganynyň çakylygy boýunça Sankt-Peterburg şäherine göçdi, 2009-njy ýyldan bäri bu ýerde maşgalasy bilen hemişelik ýaşaýar we migrant statusy bar. Pasportundaky bellikler, şondan bäri Türkmenistana girmändigini görkezýär. Maşgalanyň bäş çagasy bar, ikisi Russiýada doguldy. Ogullaryň birinde şu ýyl operasiýa edilmeli, dogabitdi ýürek kemçiligi bar, ýöne maşgala başlygynyň tussag edilmegi sebäpli operasiýa ýatyryldy; 2015-nji ýylyň oktýabr aýynda Aşyrbaý Russiýa Federasiýasynda wagtlaýyn ýaşamak üçin rugsatnama aldy. Bu aralykda, Türkmenistanyň Baş prokuraturasynyň hatynda 2015-nji ýylyň 2-nji dekabrynda 2748-nji jenaýat işi gozgalandan soň Aşyrbaý Bekiýewiň “näbelli bir ýerde ýitirim bolandygy” aýdylýar.
Sankt-Peterburgyň musulman jemgyýetiniň wekilleri meniň bilen geçirilen söhbetdeşlikde Türkmenistanyň Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň sülçisiniň karary bilen Yslam üçin monoteizmiň däp bolan formulasy (“Alladan başga hudaý ýok”) dini ekstremist hasaplanýar!
Derňewçiniň "Kawkaz raýatlygy" yslam radikallarynyň aýyplanýanlara edýän täsiri hem bellärliklidir. Görnüşi ýaly, bu formula Daşoguzda derňelýän “Yslam ekstremizmi” baradaky başga bir jenaýat işiniň resminamalarynda diýen ýaly gaýtalanýar. Görnüşinden, bu anyk delillere däl-de, eýsem türkmenleriň arasynda dini radikalizmiň çeşmesiniň Kawkazyň ýaşaýjylarydygy baradaky umumy çaklama esaslanýar.
Mundan başga-da, getirilen resminamada 2009-njy ýylda Bekiýew doganlaryň bir çörekhanada öz dogduk mekanlaryndan bolan 1991-nji ýylda doglan we demirgazyk-günbatar hat alyş-tehniki uniwersitetinde okamak üçin Sankt-Peterburg şäherine gelen Hoşgeldi Toýçaýewe iş we maddy kömek berendikleri aýdylýar. Ol bolsa öz gezeginde öz gezeginde dogany we üç ýegenini 2010-2012-nji ýyllarda demirgazyk paýtagtyna sapary ýeňilleşdirdi, uniwersite girmäge kömek etdi, sonra bolsa olara din öwredip başlady, "bu habarlaryň manysyny düşündirýän yslamçy radikallaryň öjükdüriji audio-wideo ýazgylaryny diňlemäge mejbur etdi".
Netijede, hemmesi okuwy taşlap, “Yslam döwleti” terror guramasyna goşuldy we Stambula gitdi. Hoşgeldiniň dogany Baýramgeldi Toýçaýew Sankt-Peterburgdan Türkmenistana gaýdyp gelip, ýakyn garyndaşlarynyň çagalaryny öýüne ýygnady we “Wahhabizmi” wagyz etdi. 2013-nji ýylyň iýun aýynda iki ýegeni we biriniň aýalyny Stambula alyp gitdi. Türkiýede duşuşan ýedi ýaş türkmen Kairdäki “Al-Azhar” uniwersitetinde “dini bilimleri ýokarlandyrmak” üçin gitdi, derňewçileriň bellemegine görä, “Musulman doganlygynyň” tarapdarlary bilen duşuşdy, netijede dini ynançlary “has köp radikal häsiýet gazandy”. "Soňra, Türkiýäniň üsti bilen Siriýa Arap Respublikasyna syýahat edýärler we "Yslam döwleti" terrorçy toparyna goşulýarlar, şu gün bolsa Siriýanyň goşunyna garşy terrorçylyk göreşine gatnaşýarlar" (Türkmenleriň hökümete tarapdar web sahypalarynyň häzirki Siriýa gapma-garşylygyna türkmen raýatlarynyň gatnaşmagyny birnäçe gezek inkär edýändiklerini nazara almak bilen).
Hoşgeldi Toýçaýewiň Sankt-Peterburgda we Türkmenistanda eden hereketleriniň derňew resminamasyndaky düşündiriş "Bekiýew doganlaryň adyndan", "Bekiýewler bilen bilelikde" we ş.m. 2013-nji ýylda Daşoguz sebitinden bolan başga bir adam “Bekiýew doganlaryň täsiri astynda” diýilýän Kuwwat Sahatow Sankt-Peterburgdaky okuwyny taşlap, Türkiýäniň üsti bilen Siriýa gitdi we “Yslam döwleti” toparyna girdi.
Aşyrbaý Bekiýew bilen gowy tanyş bolan Sankt-Peterburgdaky türkmen diasporasynyň wekili, “Memorial” adam hukuklary merkezine derňew resminamasynda görkezilen ýaşlaryň garyndaşlarydygyny (Sahatowdan başga) aýtdy. Aslynda Sankt-Peterburgdaky uniwersitetlerde okaýardylar, ýöne serişdäniň ýoklugy sebäpli okuwyny terk etmäge mejbur boldular. Oba ýaşaýjysynyň - Hoşgeldiniň kakasynyň haýyşy boýunça Aşyrbaý ogluna awtoulag satyn almak üçin karz berdi. Öňki talyplar hususy sürüji hökmünde goşmaça pul gazanjak boldular, ýöne din bilen gyzyklanýandyklaryna garamazdan, "ýigrenji hereketlerde" (serhoş ýolagçylaryň jübi telefonlaryny ogurlamaga synanyşdylar) we ş.m. Birneme wagt geçensoň, Stambula aýry-aýry gitdiler, olaryň soňky ykbaly belli däl.
Türkiýä gitmek adatdan daşary bir zat ýaly däldi, sebäbi ykdysady sebäplere görä Russiýadan beýleki türkmenler köplenç Türkmenistanyň raýatlary üçin wizasyz bu ýurda göçýärdiler. Öňki talyplaryň kampaniýasynyň lideri Hoşgeldi Toýçaýew boldy. 2013-2014-nji ýyllarda Stambuldan Sankt-Peterburgda ýaşaýan türkmenlere jaň edip, Russiýada, Türkiýede we Türkmenistanda “kapyrlaryň” höküm sürýändigini, musulmanlary goramak üçin Siriýa gitmelidigini we ş.m. aýdýardy. Söhbetdeşleri oňa ýiti käýinç berdiler, Sankt-Peterburg türkmenleriniň hiç biri-de onuň çagyryşyna eýermedi. Sahatow barada aýdylanda bolsa, Türkiýä gitmezinden bäş ýyl ozal ykdysady kynçylyklar sebäpli okuwyny taşlap, Sankt-Peterburgda goşmaça pul gazanmaga synanyşdy. Russiýanyň daşyndaky ykbaly barada ygtybarly maglumat ýok. Takmynan Täçmyrat Bekiýew hem bu barada gürleýär. Onuň sözlerine görä, özi we dogany Sankt-Peterburga gelen derňew resminamasynda agzalan käbir ýaş türkmenler bilen tanyş bolupdyr, ýöne gatnaşyklary gaty ýakyn däldi, kämahal käbirlerine kömek edýärdi, ýöne wagyz etmedi, görkezme bermedi, Türkiýäni ibermedi, ýaşlar Russiýada okuwlary üçin pul töläp bilmeýändikleri üçin bu ýurda gitdiler. Täçmyrat, soňra Siriýa gidendigi barada diňe derňewçiniň kararyndan habar aldy.
Kararyň tertibinde ýene bir bölüm bar. 2013-nji ýylyň 7-nji sentýabrynda Aşgabat howa menzilinde Türkiýä uçjak bolanda, Daşoguz welaýatyndan Türkmenistanyň üç raýaty tussag edildi, olaryň biri Şyhmyrat Alyýew Pskow döwlet uniwersitetinde okaýardy. Derňewçileriň bellemegine görä, Yslam döwletiniň tarapyndaky ýaragly söweşe gatnaşmak üçin Siriýa gitmek niýeti bar. Resminama Alyýewiň "Bekiýew doganlaryň düýpgöter täsirinde" bolandygyny öňe sürýär, ýöne rezolýusiýanyň beýanynda bu "täsiri" häsiýetlendirýän jikme-jiklikler agzalmaýar.
Täçmyrat Bekiýew, Pskowly okuwçy Alyýew bilen asla tanyş däldigini aýdýar. Sankt-Peterburgdaky türkmen diasporasyndan gelen beýleki söhbetdeşlerimizem ony tanamaýarlar.
Derňew resminamalarynyň gysgaça bölümlerindäki maglumatlaryň toplanmagy we olaryň Ýakyn Gündogar terrorçylygy bilen arabaglanyşygy ýeke-täk maksat bolup, dini sebäplere görä türkmenleriň ýörite hyzmatlary tarapyndan gara sanawa girizilen Bekiýew doganlaryny ekstradisiýa etmegiň zerurdygyny rus häkimiýetlerine ynandyrmak ýaly görünýär. Bu aralykda, Bekiýewiň Russiýanyň çäginde aýyplanýan iş hakykatdanam amala aşyrylan bolsa, Jenaýat kodeksiniň has çynlakaý maddalaryna bölünerdi. Diňe Türkmenistanda däl, eýsem biziň ýurdumyzda-da. Şeýle-de bolsa, Russiýanyň FSB aç-açan toslanan işe aýratyn gyzyklanma bildirmedi. Derňew maglumatlaryndaky ownuk gapma-garşylyklar hakda gürleşeliň. Mysal üçin, Röwşen Gazakowyň bu işde agzalan sözleriniň (2013-nji ýylda Siriýada tussag edilen etnik türkmen jyhadçysy, hökümet güýçleri tarapyndan tussag edilenden soň aýdan sözleriniň ygtybarlylygy soraglary döredýär) ýa-da öwrenip boljakdygy belli däl. Derňewiň aýdyşy ýaly Sankt-Peterburgda "Yslam döwleti" toparyna goşulan türkmenler näme üçin Russiýany terk edip, söweş meýdanynda däl-de, Müsüriň “Al-Azhar” uniwersitetine gidýärler?
Ýöne bu ýerde has möhüm sorag: 2013-nji ýylda Alyýew we beýleki tussaglar Bekiýew doganlaryň üç ýyl ozal terrorçylyga gatnaşygy barada şaýatlyk eden bolsalar, näme üçin jenaýat işi diňe 2015-nji ýylyň dekabrynda başlandy? Galyberse-de, türkmenleriň Siriýa gitmegi bilen baglanyşykly täze bölümler ýok. Bu meselä soňrak gaýdyp geleris, ýöne häzirlikçe aýyplamanyň iň soňky bölümini - “ekstremist mazmun” ýazgyly jübi telefonynyň Türkmenistana iberilmegini ýatlap geçeris.
Derňewçileriň bellemegine görä, 2015-nji ýylyň ýazynda Bekiýew doganlar Sankt-Peterburgdan Türkmenistana gaýdyp gelýän aýal dogany Jemal Rejepdurdyýewa "dini wagyz maglumatlary" bolan öýjükli telefony beripdir we öýüne gaýdyp baranda beýleki aýal dogany Sona Bekiýewa bilen diňlemelidigini aýdypdyr. 2015-nji ýylyň 29-njy martynda Rejepdurdyýewa Aşgabat şäherine uçdy we jübi telefonyny uýasyna gowşuranda MHM işgärleri tarapyndan tussag edildi.
Alnan telefonda haýsy maglumatyň bardygy entek belli däl. Derňewçiniň kararyndan getirilen bilermen hasabatynyň netijeleri diňe "wahabizm dini hereketine mahsus radikal ekstremist häsiýetiň" bardygyny we "ilat arasynda duşmançylyk we düşünişmezligi ýaýratmak we döretmek" maksat edinilendigini aýdýar. Şol bir wagtyň özünde, “Wahhabi” -niň türkmen hünärmenleriniň nukdaýnazaryndan diňe bir radikal dini we syýasy beýannama bolman, eýsem musulmanlaryň däp bolan yslam däl halk däp-dessurlaryny ýatyrmaga çagyryş hökmünde “Alladan başga hudaý ýok” formulasy hem düşündirilýär. Aşyrbaý Bekiýewiň aýaly we dogany ele salnan enjamda dini faýllaryň ýokdugyny ynam bilen aýdýarlar. Doganlar Jemala Türkmenistandaky garyndaşlaryna sowgat hökmünde iki sany jübi telefony berdiler (biri elden satyn alyndy, beýlekisi täze) we sowgat barada telefon arkaly habar berdiler. Belki, bu telefon gepleşiklerini diňleýän aňtaw gullugynyň şübhelenmesini döreden bolsa gerek. Jemal Türkmenistana gaýdyp gelende, Milli howpsuzlyk ministrligine çagyryldy we geçiren zadyny tabşyrmagy teklip etdi. Mart aýynyň ahyrynda, sekiz aýdan soň ele salnan enjamyň geçirilmeginiň jenaýat bölümi hökmünde kesgitlenmegi birneme geň. Aslynda, bu “ekstremizm” baradaky jenaýat işiniň ähli mazmuny.
Täçmyrat Bekiýew: "Bizi yzarlar ýaly hiç zat etmedik" diýýär. Gepleşigimizde, pikirlerinde asla radikal däldigi, özüni "kiçijik bir günä üçin beýleki musulmanlary imansyzlykda aýyplaýan" "takfirilerden"(radikal yslamçylar) aýyrýandygy barada pikir döredi. Hatda bu mowzukda ýazan hatynyň beýanyny (ýöne entek ibermedi) Türkmenistanyň Milli howpsuzlyk ministrligine görkezdi. Şeýle-de bolsa, umyt etmek kyn. Özüni düşündirmek synanyşygynyň türkmenler tarapyndan "raýat eşikli yslam alymlary" tarapyndan gowy kabul edilip bilinjekdigine ynanýaryn.
Sankt-Peterburgdaky wakalar
Aşyrbaý Bekiýew 2016-njy ýylyň 23-nji maýynda polisiýa tarapyndan tussag edildi. Ir sagat 8 töweregi, üç polisiýa işgäri Leningrad sebitiniň Bugry obasynda (Sankt-Peterburgyň eteginde) Aşyrbaýyň bellige alnan ýerindäki öýüniň içine girdi. Olaryň biri (raýat eşiginde) serhoş bolup, ýarag bilen haýbat atyp, gözlenýän adamyň IGIL bilen baglanyşyklydygyny mälim etdi. Öýüniň eýesi Welmyrat “hukuk goraýjy işgärleri” köşeşdirmegi başardy. Ol Aşyrbaýa jaň edip, polisiýanyň gözleýändigini aýtdy. Aşyrbaý "Işden soň olar bilen duşuşaryn" -diýdi. Polisiýa Aşyrbaýyň hakyky ýaşaýan ýeriniň salgysyny anyklady we Welmyrat bilen bilelikde ol ýere gitdi. Olar gapyda awtoulagda garaşdylar. Birneme wagt geçensoň, Welmyrat işi çykyp olardan aýrylypdyr, soň Aşyrbaý bilen duşuşdy we ony öýüne äkitdi. Soňky polisiýa işgärlerinden gizlenmedi we hiç hili jenaýat etmedim diýdi. Russiýanyň hukuk goraýjy guramalary bilen hiç haçan kynçylyk çekmedi, ýylyň ahyrynda Russiýanyň raýatlygy üçin ýüz tutmagy meýilleşdirýärdi; Polisiýa oňa öýüne gitmäge rugsat bermedi; tussagyň ogly onuň pasportuny getirdi; Aşyrbaý Bekiýew Sankt-Peterburgyň Kalininskiý etrabynyň 3-nji polisiýa bölümine äkidildi. Polisiýa maşgalasynyň ýaşaýan karende öýüne girmedi.
Içeri işler ministrliginiň sebitleýin baş müdirliginiň maglumatyna görä, “2016-njy ýylyň 23-nji maýynda sagat 5:20-de Nauki şaýolundaky 14/1 öýde polisiýa işgärleri Milli Interpol Milli Býurosy bölümi bilen bilelikde Halkara gözlenýän sanawda bolan Merkezi Aziýa döwletleriniň birinin 33 ýaşly raýatyny tussag etdi. Gözlegiň sebäpkärine tussag edilendigi habar berildi.” Şol gün türkmen tarapy Bekiýewiň gözlegini tassyklady. 2016-njy ýylyň 25-nji maýynda Sankt-Peterburgyň Kalininskiý etrap kazyýeti bir aýlap tussag edilmegine we 1-nji tussaghanada saklanmagyna rugsat berdi. 2016-njy ýylyň 22-nji iýunynda tussaglyk möhleti 23-nji noýabra çenli uzaldyldy. Bu kararlara şikaýat etmek synanyşyklary şowsuz boldy.
2016-njy ýylyň 21-nji iýunynda Russiýa Federasiýasynyň Baş prokuraturasy, 1993-nji ýylda raýat, maşgala we jenaýat meselelerinde hukuk kömegi we hukuk gatnaşyklary baradaky Minsk konwensiýasyna laýyklykda Türkmenistandan jenaýat jogapkärçiligine çekilmegi üçin resmi haýyş aldy.
2016-njy ýylyň 10-njy iýulynda Aşyrbaý Bekiýew Russiýanyň häkimiýetlerinden gaçybatalga sorady. Bu ýüzlenmede, Türkmenistanda özüne garşy gozgalan jenaýat işiniň maglumatlarynyň “bütinleý toslanyp tapylandygyny we çaklamalara we ýalan görkezmelere esaslanandygyny”, ekstradisiýa edilen halatynda “fiziki taýdan ýok edilmegine, garaşsyz kazyýet işiniň bolmazlygy we ş.m. boljakdygy aýdylýar.
Sankt-Peterburgyň musulman jemgyýeti Bekiýewi goramak üçin çykyş etdi. 2016-njy ýylyň iýun aýynda şäher we sebit musulmanlarynyň utgaşdyryş geňeşiniň başlygy Şamil Mugattarow Bekiýewi Türkmenistana ekstradisiýa edilmezlige çagyrdy we ony "jogapkärli we edepli adam", "görelde alýan maşgala adamy" we "Orta pikirli synçy musulman" diýip suratlandyrdy.
Aklawçynyň haýyşy boýunça Musulmanlaryň utgaşdyryjy geňeşi düşündiriş resminamalarynda "tawhid" (monoteizm) we "Alladan başga hudaý ýok" sözleriniň baglanyşyk resminamalarynyň baglanyşygyny "kabul ederliksiz" diýip düşündirdi. Wahhabizm hereketi, monoteizm Gurhanda we Sünnetde berkidilen yslam sütünlerinden biridir. Mysal üçin, Bakara süresi 163-nji aýat “Hudaýyňyz ýeke-täk Hudaýdyr. Merhemetli we rehimdar Ondan başga hudaý ýok.” Mekgä haja gitmek hem yslamyň sütünlerinden biridir, şonuň üçin haja gitmek çagyryşyny “türkmen talyplarynyň radikallaşmagynyň sebäbi” hasaplap bolmaz.
"Musulman halklarynyň köpüsinde şerigat we yslam tarapyndan ýazgarylýan däp-dessurlar bar" diýilýär. ... Ýöne öz pikirini beýan edýän adamlary, yslam alymlarynyň bu mesele boýunça pikirlerini radikal hasaplamak hem kabul ederliksizdir. Ýokarda aýdylanlara esaslanyp, jenaýat işiniň materiallarynda görkezilen dini meseleler boýunça köp netijäniň esassyz we radikal hereket bilen arabaglanyşygyny düýpli seljermezden kabul edilendigine ynanýarys."
Türkmenistanyň Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň sülçüleri yslamyň esaslary bilen tanyş däl bolan "tawhid" we "hajy" bu diniň sütünleri däl-de, "wahabizmiň" elementleri ýa-da Krymyň, Abu Ýahýanyň käbir taglymatlary hasaplaýarlar. Bu aralykda, 2015-nji ýylda Russiýada kabul edilen federal kanun Gurhanyň mazmunyny we beýleki dünýä dinleriniň mukaddes kitaplaryny, şeýle hem olardan sözlemleri ekstremist maglumat hökmünde ykrar etmegi gadagan edýär. Gynansagam, Aşyrbaý Bekiýewiň ekstradisiýa işi bilen baglanyşykly meselelere garanda prokuratura bu kanunyň talaplary entek hasaba alynmady. Imanlylaryň duýgularyna täsir edýän şol bir manysyz görnüşüň, Kalininskiý etrap prokurory Sergeý Zelentsowyň 2016-njy ýylyň 21-nji iýunynda Aşyrbaý Bekiýewiň tussaglyk möhletini uzaltmagyny haýyş edip, sözleriň köpeldilmegi geň galdyryjydyr.
Türkmenistanda musulmanlary yzarlamak
Bekiýew doganlaryň taryhy bilen tanyşmak, Nyýazowdan soňky Türkmenistanda garaşsyz musulman toparlaryny yzarlamak praktikasynyň perdesini aýyrmaga mümkinçilik berýär. Döwlet tarapyndan rugsat berlen islendik dini işler bu ýerde henizem bikanun hasaplanýar. Bu tejribe imanlylara garşy jenaýat aýyplamalaryny ýasamak, soň bolsa “wezipäni ýokarlandyrmak” (möhleti ýokarlandyrmak) we tussag etmegiň düzgünini berkitmek. “Wahhabiler” diýlip atlandyrylýan 100-den gowrak adam (beýleki syýasy tussaglar bilen birlikde) daşarky dünýäden üzňelikde gizlin Owadan-Depe türmesinde saklanýar. “Şübheli musulmanlar” we olaryň garyndaşlary syýahat etmegi gadagan edilenleriň belli bir sanawyna girýärler, gorkuzylýar, hukuk goraýjy edaralar tarapyndan hünär gadaganlygy sebäpli söhbetdeşlikler üçin birnäçe gezek çagyrylýar... GDA ýurtlaryndan öýlerine gaýdyp gelen türkmen talyplaryny aňtaw gullugy doga okaýandyklary barada maglumat alsa yzarlamak adaty bir zat.
Aşakda diňe Bekiýew maşgalasy bilen gönüden-göni baglanyşykly aýry-aýry hekaýalaryň gysgaça tanyşdyrylmagy bilen çäkleneris. Doganlarynyň iň kiçisi, 1983-nji ýylda doglan Şyhmyrat Rejepdurdyýew Aşgabatdaky “prezident bölüminde” gulluk edip ýörkä, yslam kadalaryny berjaý edip başlady. 2005-2006-njy ýyllarda sakgalyny ösdürip ýetişdirenden soň, ýerli häkimlikde "Wahhabi" diýip gürleşmäge çagyryp başladylar. Bu Bekiýew maşgalasynyň beýleki agzalaryny yzarlamaga bahana döretdi. 2009-njy ýylyň tomsunda Şyhmyrat Sankt-Peterburgdaky döwlet tokaý akademiýasyna okuwa girdi. Şeýle-de bolsa, gözleg uzaga çekmedi. 2010-njy ýylyň başynda, Şyhmyrat dynç alyş üçin öýüne gaýdyp baranda, MHM işgärleri pasportyny ellerinden aldylar we ýurtdan çykmagy gadagan etdiler. Birnäçe aýdan soň ony sorag etmek üçin çagyrdylar we tussag etdiler. Şol gün ejesi bilen ýaşaýan Gubadagdaky öýde gözleg geçirildi we ýerzeminde üç sany patron “tapyldy”. 2010-njy ýylyň tomsunda Şyhmyrat 3,5 ýyl azatlykdan mahrum edildi. Tussag edilenden soň, derňew wagtynda oňa nähili garalandygyny garyndaşlary diňe kazyýet zalynda görmegi başardylar; Şyhmyrat Lebap welaýatyna geçirildi, ýöne 2011-nji ýylda tussaglyk düzgüni güýçlendirildi. Ol tussaglary daşarky dünýä bilen aragatnaşykdan mahrum bolan Owadan-Depe gizlin türmesine düşdi (baryp görmek, hat alyşmak ýok). Diňe bir gezek türmeden boşadylan bir musulman ejesine ogluny şol ýerde görendigini aýtdy. Türme möhleti gutarandan soň, Şyhmyrat boşadylmady, ýöne garyndaşlary onuň näme bilen aýyplanýandygyny we näçeräk höküm edilendigini bilenoklar. Käbir maglumatlara görä, 2016-njy ýylyň tomsunda Şyhmyrat Abdyşükür türmesine (gündogar Türkmenistanda) geçirildi.
Aşyrbaý Bekiýewiň aýaly Aýbibiniň dogany we doganoglany 2009-2010-njy ýyllarda - namaz okap başlandan soň galp aýyplamalar bilen Türkmenistanda-da tussag edildi. Ilkibaşda olar (Şyhmyrat ýaly) gysga möhletli azatlykdan mahrum edildi, ýöne 2012-nji ýylda bu möhlet ep-esli ýokarlandy. Duşuşyklar diňe tussaglygyň birinji ýylynda berildi. Şuňa meňzeş meýilnama laýyklykda, 2010-njy ýylda öýüne gaýdyp gelen Daşoguzly (Sankt-Peterburgly Aşyrbaýyň tanyşy) musulman günäli tapyldy we soňra höküm goşuldy. Söhbetdeşlerim häzirlikçe şuňa meňzeş jenaýat işlerini aýtmazlygy haýyş etdiler.
Türkmenistanda basyşyň başga bir guraly syýahat gadaganlygydyr. Olar kanun tarapyndan belli bir möhlet üçin takyk kesgitlenmedik tertipde döredilýär. Şeýle gadaganlyklaryň pidalary köplenç daşary ýurtda okaýan talyplar ýa-da dissident bolmakda güman edilýänleriň garyndaşlarydyr. Şeýlelik bilen, Bekiýew doganlaryň ejesi birnäçe ýyl ozal bejergi almak üçin Sankt-Peterburg şäherine geldi. 2015-nji ýylda oňa indi gitmäge rugsat berilmedi. Bekiýew uýalarynyň biri hem edil şonuň ýaly ýagdaýa düşdi. Russiýada we Ukrainada okaýan türkmen talyplary, türkmen häkimiýetleri (ilçihana ýa-da ýörite hyzmatlar) okaýan namazlaryndan habarly bolsa, gadagan edilen sanawyna goşular. Baýramçylyklara öýlerine gelýän şeýle talyplar indi ýurtdan çykyp bilmeýärler. 2015-nji ýylda Sankt-Peterburg uniwersitetleriniň birinde 3-nji ýylyny gutaran we hijap geýen talyp Daşoguzdan göýberilmedi. Resmi häkimiýetlere arz etmek synanyşyklary hiçbir netije bermedi.
Aşyrbaýyň dogany Täçmyrat Bekiýew hem syýahat gadaganlyklaryndan ejir çekdi. Takmynan 2006-njy ýylda aýaly çaga dogurmak üçin Türkmenistana gitdi we şondan bäri oňa we çagalara ýurtdan çykmaga rugsat berilmedi. Kiçijik ogluny hiç wagt görmedi. Täçmyratyň pikiriçe, maşgalasyny yzarlamazlyk üçin, ol aýrylyşmaga razy boldy. Türkmenistanda howpsuzlyk gullugynyň basyşy sebäpli “tanyşlar garyndaşlarymyz bilen habarlaşmakdan gorkýarlar.” Telefon gepleşiklerine hem gözegçilik edilýär.
Täçmyrat: "Bir adam ejesiniň öýüne birnäçe gezek gitdi, Sankt-Peterburgdan derman berdi we munuň üçin MHM-e çagyryldy we haýbat atyldy" -diýdi. “Iýul aýynda ene MHM-e çagyryldy we ynandyrylmak islendi: ogullary öýlerine gelsin, soraglara jogap beriň we soň yzyna gaýdyň. Emma muňa kim ynanar? Kiçijik uýasyna-da jaň edildi ... ”
Görşümiz ýaly, Bekiýew doganlaryň ykbaly barada aladalanmak we Türkmenistanyň daşyndan gaçybatalga soramak üçin çynlakaý sebäpleri bar.
Emma geliň, Bekiýewleriň jenaýat işiniň 2015-nji ýylyň dekabrynda näme üçin ýüze çykandygy baradaky soraga gaýdyp geleliň. Adam hukuklaryny goraýjylaryň pikiriçe, 2015-nji ýylyň ahyrynda Türkmenistanyň ýörite hyzmatlaryna bosgunlykda ýaşaýan dini we dünýewi dissidentlere garşy daşary ýurtlarda işini güýçlendirmek tabşyryldy. Bu syýasy syýasaty durmuşa geçirmekde resmi däl basyş usullary we halkara hukuk hyzmatdaşlygynyň tertibi, şol sanda Interpolyň mehanizmlerini ulanmak ulanylýar. Türkmenleriň ýörite hyzmatlarynyň arhiwinden köne we täze doslar çykýar ... Aşyrbaý Bekiýew bu kampaniýanyň pidalarynyň biri boldy."
Witaliý Ponomarew, “Memorial” adam hukuklary merkeziniň Merkezi Aziýa maksatnamasynyň müdiri. Bu makala, “Olary diri görkeziň” halkara kampaniýasynyň çäginde taýýarlandy.
