ABŞ-nyň Halkara dini azatlyklar boýunça komissiýasy (Merkezi Aziýa) Türkmenistan we Özbegistan döwletlerini dini azatlygy iň erbet bozýanlaryň hataryna goşmagy teklip edýär.
HDEK 8-nji awgustda beren beýanatynda "Häzirki wagtda dünýäniň iň repressiw döwletlerinden biri bolan Türkmenistan hiç hili garaşsyz dini işe rugsat bermeýär" -diýdi.
1998-nji ýyldaky Halkara Dini Erkinlik Kanunyna (HDEK) laýyklykda döredilen Geňeş, Amerikanyň daşary syýasatynda dini erkinlige has möhüm orun berýär. Dünýädäki pikir, wyjdan, din ýa-da ynanç azatlygynyň ýagdaýyna gözegçilik edýär we Prezidente, Döwlet sekretaryna we Kongresine ABŞ-nyň hökümetiniň dini azatlygy we degişli adam hukuklaryny beýleki halklar bilen gatnaşyklary goramagy we öňe sürmegi, nädip öňe sürüp biljekdigi barada maslahat berýär.
Döwlet Departamenti, şeýle hem, sebitdäki Baş ilçiniň ýolbaşçylygyndaky HDEG-iň çäginde halkara dini azatlyk bölümini döretdi. Kanun Döwlet Departamentinden dünýädäki dini azatlygyň ýagdaýy, şeýle hem ABŞ-nyň dini azatlygy berkitmek boýunça alyp barýan işleri barada ýyllyk hasabat taýýarlamagyny talap edýär.
Döwlet departamentiniň ýyllyk hasabatynda iň erbet jenaýatçylara "aýratyn kynçylyk çekýän ýurtlar" diýilýär. 2004-nji ýylda sekiz ýurt bu kategoriýa bölünipdi: Birma, Wýetnam, Eýran, Hytaý Halk Respublikasy, Koreýa Demokratik Halk Respublikasy (Demirgazyk Koreýa), Saud Arabystany, Sudan we Eritreýa.
HDEK-iň başlygy Maýkl Kromarti Prezident Saparmyrat Nyýazowyň ýolbaşçylygyndaky Türkmenistany Kim Çen Iriň Demirgazyk Koreýa bilen deňeşdirdi we bu ýerde adamlar "az sanly erkinlige, şol sanda din azatlygyna-da mümkinçilik berýän şahsyýet kultynyň boýuntyrygy astynda ejir çekýär" diýdi.
HDEK-nyň başlygynyň orunbasary Felis D. Geir Özbegistanyň öz howpsuzlygyna howp abanýandygyny belläp, gynamalaryň dowam edýändigini, habar berişlerine görä giňden ýaýrandygyny aýtdy.
Komissiýa ýakynda Türkmenistanda we Özbegistanda dini azatlyklar barada diňlenişik geçirdi.
Haçan-da bir ýurt dini azatlygy şeýle bir çynlakaý bozýar welin, aýratyn bir problemaly ýurt hökmünde kesgitlenmeli diýen netijä gelende, Halkara Dini Erkinlik Kanuny, Döwlet sekretaryna ýagdaýy gowulandyrmagyň ýollaryny tapmak üçin şol ýurt bilen göni maslahatlaşmagy maslahat berýär. Sanksiýalar awtomatiki usulda ulanylmaýar, ýöne HDEK tarapyndan üpjün edilýän mehanizmlerden biridir.
Has giňişleýin maglumat üçin Döwlet departamentiniň 2004-nji ýylyň 15-nji sentýabrynda çap edilen Halkara dini azatlyk hasabatyna serediň.
Aşakda HDEK -iň beýany:
TÜRKMENISTAN WE ÖZBEKISTAN: AÇYK GÜRLEŞMELI WAGTY GELDI
Waşington. ABŞ-nyň Halkara Dini Erkinlik Geňeşi (HDEG) Döwlet sekretary Kondoliza Raýsa Türkmenistany we Özbegistany öz hökümetleriniň çynlakaý, yzygiderli we dowam edýän din ýa-da ynanç azatlygynyň bozulmagy üçin "bölekleýin problemaly ýurtlar" (BPÝ) hökmünde bellemegi teklip edýär. Geçen ýylyň sentýabr aýynda Döwlet departamenti her ýylky synynda, Geňeşiň teklibi bilen Saud Arabystanyny, Wýetnamy we Eritreýany BPÝ-laryň sanawyna goşdy, ýöne açyk aýtsak, Türkmenistan bilen Özbegistany öz içine almaýar. Häzirki wagtda dünýäniň iň repressiw döwletlerinden biri bolan Türkmenistan garaşsyz dini işjeňlige ýol bermeýär diýen ýaly. Özbegistan hökümeti dini ybadatlara berk çäklendirmeler girizýär we şahsyýetlere we toparlara garşy berk çäre görmegini dowam etdirýär.
Komissiýanyň başlygy Maýkl Kromarti: " Türkmenler we Özbek häkimiýetleri tarapyndan yzygiderli amala aşyrylýan dini azatlygyň bozulmagy bilen baglanyşykly, diňe bir BPÝ adyny bermekden ýüz öwürmek biwepalyk etmek bilen çäklenmän, halkara dini azatlyklar baradaky Kanunyň ruhuny we hatyny hem bozýar "- diýdi.
Geňeş 2001-nji ýyldan bäri Türkmenistana BPÝ -laryň sanawyna goşulmagyny maslahat berýär. Hökümetiň dini amallara köp sanly gadagan edýän goşmaça çäklendirmelerinden başga-da, türkmenleriň prezidenti Saparmyrat Nyýazowyň barha artýan şahsyýet kulty, türkmen ilatynyň berjaý etmeli bolýan dini dinine öwrüldi. Neşir edilen "Ruhnama" kitaby ähli mekdeplerde okalmagy hökmandyr. Mundan başga-da, Ruhnamanyň nusgalary metjitlerde we ybadathanalarda Gurhan we Injil ýaly görnükli ýerde ýerleşdirilmelidir. Geçen ýyl, BPÝ sanawyna girizilmeginiň öňüni almak isleýän Nyýazow, bäş sany kiçi dini jemagatyň hasaba alynmagyna rugsat berýän birnäçe karar çykardy.
Iň uly iki dini jemagatyň, ilatyň aglaba bölegine degişli sünni musulmanlaryň we rus prawoslaw kilisesiniň hukuklary hem gaty çäklendirilýär. Geçen ýyl ýurtda ýedi metjit ýykyldy we Nyýazow täzeleriniň gurulmagyny gadagan etdi. Türkmenistanyň öňki baş müftüsi Nazrullah ibn Ibadullah, Ruhnamany Gurhan bilen deňeşdirmekden ýüz öwürendigi üçin 22 ýyl azatlykdan mahrum edildi. Geçen aýda bolşy ýaly, Nyýazow ýurduň ýeke-täk musulman ylahyýet fakultetine garşy dürli çäreleri gördi. Soňky habarlara görä, Nyýazowyň Türkmenistandaky rus prawoslaw kilisesini Daşkentde ýerleşýän Merkezi Aziýanyň arasy bilen gatnaşyklaryny kesmäge we olary Moskwanyň gözegçiligine geçirmäge mejbur etmek synanyşygynyň bir bölegi hökmünde Russiýanyň Patriarhat prawoslaw kilisesi gaýtadan hasaba alynmady.
Cromarty: "Türkmenistan, Demirgazyk Koreýadaky ýagdaýlar bilen deňeşdirip boljak, aşa repressiw döwlet, adamlar dine ynanmak azatlygy ýaly her dürli erkinlige mümkinçilik berýän şahsyýet kultynyň boýuntyrygy astynda ejir çekýärler, ýerdäki ýagdaýy üýtgetmek üçin az zat, Türkmenistana BPÝ sanawyna girizilmezlige ýene-de bir gezek rugsat berdi." -diýdi.
Şeýle hem, Geňeş geçen ýyl sapar eden Özbegistanyň BPÝ sanawyna goşulmagyny maslahat berýär. Özbek hökümeti yslam dinine berk gözegçilik etmegi, şeýle hem hökümetiň buýruklaryny ýerine ýetirmeýän ýa-da hökümetiň ekstremistik syýasy meýilnamalar bilen baglanyşyklydygyny aýdýan aýry-aýry musulmanlara, toparlara we metjitlere garşy çäre görmegini dowam etdirýär. Soňky ýyllarda munuň özi müňlerçe adamyň tussag edilmegine sebäp boldy, olaryň köpüsi degişli amal hukugyndan mahrum edildi. Özbegistanyň resmi bu amaly bes etjekdigine resmi wada berendigine garamazdan, tussag edilenleriň köpüsiniň tussag edilýän ýerlerde gynamalara we ýenjilmegine dowam edýändigi barada ygtybarly habarlar bar.
Özbegistanda dini jemagatlaryň işlemegini düýpli çäklendirýän gaty ýüzleý din kanuny bar, häzirki wagtda 100-den gowrak dini jemagat hasaba alynmady. Garakalpakstanyň awtonom sebitindäki ähli protestant işjeňliginiň gadagan edilendigi we birnäçe protestantyň dini işleri bilen baglanyşykly jenaýat jogapkärçiligine çekilendigi aýdylýar.
"Özbegistan hökümeti howpsuzlygyna, şol sanda Hizb ut-Tahririň agzalaryndan we dini gatnaşyklary talap edýän beýleki syýasy toparlardan howp abanýar we Geňeşiň Özbegistany BPÝ sanawyna girizmek baradaky teklibi bu ýa-da şuňa meňzeş guramany goramak hökmünde düşündirilmeli däldir ". "Şeýle-de bolsa, bu howplar hökümetiň imanlylara zulum edilmeginiň gerimini ýa-da agyrlygyny, ýa-da giňden ýaýranlygy sebäpli dowam etdirilýän gynamalary bahana ýa-da esaslandyrmaýar. "
12-13-nji maýda Özbek goşunlary tarapyndan Andijanda ýüzlerçe ýaragsyz demonstrantyň gyrylmagy Özbeg hökümetiniň şu wagta çenli howpsuzlygyna howp abanýan ýa-da duýulýan howplara garşy iň rehimsiz mysaldyr. Andijandaky wakalardan soň Özbek häkimiýetleri Andijanda imanlylara (esasanam musulmanlara) garşy repressiýa kampaniýasyny başlatdy; jurnalistler, adam hukuklary aktiwistleri we Günbatar jemgyýetçilik guramalarynyň özbek işgärleri. Özbek hökümeti ABŞ-nyň we Günbataryň Andijan pajygasy bilen baglanyşykly garaşsyz halkara derňewi, ähtimal ÝHHG-nyň talaplaryny ret etdi. Şeýle-de bolsa, ABŞ-nyň Goranmak ministrligi nägilelik bildirip, Amerikan güýçlerini Özbegistandan çykarmagyň ýerine, bu mesele boýunça kararyň Özbek tarapy tarapyndan alynmalydygyny aýtdy. Şonuň üçin 29-njy iýulda, Özbek bosgunlarynyň Andijandan göçürilmegi meselesinde Amerikanyň kömegine jogap hökmünde, Gyrgyzystanda wagtlaýyn gaçybatalga tapan Özbek hökümeti ABŞ goşunlarynyň 180 günüň içinde Özbegistandan gitmelidigini aýtdy. "Özbegistan hökümetine ABŞ tarapyndan Özbegistanyň harby bazasyny ulanmak meselesinde inisiatiwany bermek bilen Amerikanyň Birleşen Ştatlary adam hukuklary babatdaky ýörelgelerine esaslanyp berk durmak üçin gowy pursatdan mahrum boldy."- diýip Cromarty aýtdy.
Cromarty: "Şübhesiz, Özbegistan we Türkmenistan Halkara Dini Erkinlik Kanunynyň kriteriýalaryna laýyklykda BPÝ -laryň sanawyna goşulmaga mynasypdyr. Geňeş Döwlet departamentini kanunyň ýörelgelerine eýermäge üstümizdäki ýylyň indiki tapgyrynda dini azatlygy bozýanlar hökmünde tanalýar we bu ýurtlar barada hakykaty aýtmaga çagyrýar. "-diýdi.
Halkara Maglumat Maksatnamalary Býurosy, ABŞ-nyň Döwlet Departamenti.
