Gümürtik gynamalar dowam edýär.
Bu gün, Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň döwründe Türkmenistanda aýdyşy ýaly 25-nji noýabryň ýa-da “25 Sanjaryň” pajygaly senesiniň 13 ýyllygy. Ýene bir ýyl geçdi, ýene 365 hasratly gün. Olara eýýäm geçen 12 ýyl, ýene 4 müň gije-gündiz goşuň we göz öňüne getirin, tussaglaryň garyndaşlary "Suratly depe" şahyrana adyny göterýän, ýörite gurlan we berk goralýan gizlin türme Owadan-depede özlerini masgaralaýan ýaly duýýarlar.
Bu depäniň çuňlugynda, demirbeton kasetlerde, ygtybarly goralýan çitleriň üç ýüzüginiň aňyrsynda onlarça, belki-de 13 ýyl bäri näbelli hökümde oturan ýüzlerçe adam bar. Tussaglaryň takyk sanyny hiç kim bilenok, diňe käbir çeşmelerde 150 adamlyk bolan Owadan-Depe türmesiniň “görnüş kuwwatynyň” birnäçe esse köpdügi habar berilýär. Bu türkmen samsyk türmesinden diňe öňki tussaglaryň birnäçesi boşadyldy we olaryň hekaýalary göni manyda ganyňyzy sowadýar.
"Indi size diňe Alla kömek eder!"
Mälim bolşy ýaly, 9 tegelek bolan Danteniň dowzahyndan tapawutlylykda, Nyýazowyň dowzahy - Owadan Depe türmesinde (resmi ady - Ýokary Howpsuzlyk edarasy AG-D / 5, beýleki çeşmelere görä - AH-T / 2) üç tegelek bar. Käbir maglumatlara görä, daşky perimetri Içeri işler ministrliginiň (IIM) ýörite harby bölümi, ikinji we üçünji halkalary Içeri işler ministrliginiň, Milli howpsuzlyk ministrliginiň (MHM) işgärleri bilelikde goraýarlar. Öýjükleriň guýulýan gapylary ýörite möhürlenen gulplar bilen enjamlaşdyrylandyr, olar hepdede diňe bir gezek tussaglar duş otagyna äkidilende açylýar. Üç hyzmatyň wekilleriniň, Milli howpsuzlyk ministrliginiň, Içeri işler ministrliginiň we prokuraturanyň gatnaşmagynda berk açylmaly.
4 ýyl türmede oturan türkmen telekeçisi Akmuhammet Baýhanow, şol sanda Owadan Depe zyndanynda 6 aýlap, bu gizlin türme, tussaglary tussag etmegiň şertleri, adamlary gynamak we zulum etmek barada ilkinji ygtybarly maglumat çeşmesine öwrüldi. Bu maglumatlar adam hukuklary guramalary tarapyndan "Olary diri görkeziň!" Halkara kampaniýasynyň çäginde taýýarlanan "Owadan Depe türmesi: Häzirki Türkmenistanda orta asyr gynamalary" hasabatyna goşuldy (Baýhanow 2003-nji ýylda Moskwada türkmen oppozisiýasynyň "ilkinji tolkunynyň" ölen lideri Awdy Kulyýew bilen duşuşygy barada Türkmenistanyň ygtyýarly edaralaryna hasabat bermemezlikde günäli tapyldy).
Öňki tussagyň pikiriçe, garawullar yzygiderli ýenjilmegini we sütem edilmegini bes eden hem bolsalar, bu türmede bolmak hakyky gynamalar, sebäbi ol ýerdäki adamlar izolýasiýa edildiler we kamerasynyň dört beton diwaryndan başga zady görüp bilmeýärler.
Aýratynam, “noýabrçylaryň” saklanýan bölümi - döwlet agdarylyşygy guramakda we 2002-nji ýylyň noýabr aýynda Prezident Nyýazowa kast etmek synanyşygynda günäkärlenýän syýasy tussaglar, emma aslynda - oppozisiýa işleri we prezident ygtyýarlyklarynyň möhletini uzaltmak baradaky konstitusiýa garşy kararyň ýatyrylmagyny gazanmak islegi bolanlar üçin. Bu tussaglar 2 ýa-da 4 adamlyk kameralarynda saklanýar we 25 ýyl ýa-da ömürlik azatlykdan mahrum edilenler bolsa ýekelikdäki kamerada saklanýar. Olara gezelenç etmäge rugsat berilmeýär. Olary yzygiderli gözegçilikde saklaýarlar: hüşgär garawullar her 15 minutdan gözenegiň deşiginden seredýärler. Tussaglar atlaryny ýatdan çykarmaly we diňe eşikde tikilen belgä görä jogap bermeli. Has ygtybarly izolýasiýa üçin öýjüklerdäki örtükler metal listler bilen berk möhürlenendir.
Türmäniň içinde göçürilende, beýleki tussaglary ýa-da binanyň içini görmezlikleri üçin “şapka” ýa-da kellelerine gara haltalar geýdirilýär.
Kellesinde şeýle halta geýdirilen meşhur türkmen atçysy, Türkmen Atlary döwlet birleşiginiň öňki başlygy Geldi Kärizow 2006-njy ýylda Owadan Depe türmesine getirildi. Öňki tussag Kärizowyň aýdyşy ýaly, türmede oturan döwründe has ýitileşdirilen dinlemek bilen, "şapka" geýdirilen hem bolsa Nyýazow tegelekleriniň ähli gapylaryny we gulplaryny sanamaga we akyl taýdan göz öňüne getirmäge mümkinçilik berdi. Üçünji tegelekde özüne gelende, dördünji öýjükde “üç” belgisinde (mundan beýläk özüni - “dördünji öýjükden üç belgili atlandyrmalydygy”) 6 aý töweregi aýylganç aý geçirdi.
Ol Şagal koloniýasyndan (Lebap welaýatynyň Seýdi şäheri) Owadan Depä göçürilende oňa ýoldaş bolan Türkmenistanyň Içeri işler ministrliginiň jezalandyryş bölüminiň başlygynyň orunbasary Isa Musaýew: “Indi Saňa diňe Alla kömek eder” diýdi.
"Adamlar gorkmaly ..."
Owadan Depe öňki tussaglaryň ikisiniň-de aýdan iň aýylganç zady, aç-açanlyk we suwsuzlyk bilen gynamalar ýaly adamzadyň mertebesinden mahrum etmek üçin iň çylşyrymly fiziki we ahlak gynamalaryny ulanyp, erbet hereketleri etmäge mejbur etmek bilen ol ýerdäki adamlary kemsitmäge synanyşýandyklarydyr. Geldi Kärizow onuň bilen oturan egindeşlerine garawullaryň “sowgat beren” boş plastik çüýşelerini garpyşyp alýandyklaryny aýtdy. “Çüýşeleriň” gymmaty, ätiýaçdaky suw bilen doldurylyp bilinýärdi, şol bir wagtyň özünde suw öýjüklere “rejime görä” günde iki gezek - irden we agşam berilýärdi.
Owadan Depe tussaglary azyk ýetmezçiliginden ejir çekýärdi. G.Kärizowyň pikiriçe, 2003-nji ýa-da 2004-nji ýylda bu türmeden aşa halys bolan hassahana iberilen 26 adamdan hemmesi iki hepdäniň içinde öldi. Türmede Kärizowyň özi jemi agramynyň ýarysyndan gowragyny ýitirdi.
Öňki tussag: "Hemme zat gorkyny döretmek üçin gurulýar" -diýdi. "Adamlar gorkmaly ..."
Häzirki wagtda köp adamyň soragy bar: oppozisiýa wekilleriniň umyt edişi ýaly, türkmenleriň başlaryny ýokary galdyryp, hatda dyzlaryndan turjakdygyna jedel edip bolarmy? 90-njy ýyllaryň başynda, Türkmenistanda köpçüligiň rugsatsyz gahary geleni üçin ýeňlişe sezewar bolan mysallar bardy. Nyýazowyň ygtybarly şahsy howpsuzlygyň, polisiýanyň we harby güýçleriň kömegi bilen özüni islendik garaşylmadyk ýagdaýlardan berk goraýandygy mälimdi. Oňa güýçli Içeri işler ministrligi, hemme ýerdäki Milli howpsuzlyk ministrligi we goşun hyzmat etdi. Kazylar we prokurorlar, ministrler we metbugat işgärleri oňa tabyn edildi. Türkmenistanda ömri we saglygy has berk goralýan ýekeje adam bardy.
Şeýle adam häzirem ýurdy dolandyrýar. Diňe onuň ady başga. Resmi taýdan ykrar edilen şygar hem başgaça eşidilýär. Ozal dürli jemgyýetçilik çärelerinde adamlar bilelikde: “Halk, Watan, Türkmenbaşy!” diýip gygyrmalydyla. Indi gygyrmaly: “Watan, Garaşsyzlyk, Arkadag!”. Bu kyn, ýöne edip biljek zadyňyz ýok, bu hökman! Ýöne nämüçindir halk barada ýatdan çykardylar ...
“Janyna kast etmek” üçin taýýarlyk
Näçe geň bolsada, Nyýazow “öz janyna kast etmek synanyşygyna” öňünden taýynlyk görüp başlady. 2002-nji ýylda Aşgabadyň 50 km demirgazyk-günbataryndaky Garagum çölünde uly türme toplumynyň gurluşygy başlandy. Nyýazow bu desganyň dizaýnyna hut özi gatnaşdy, birnäçe gezek baryp gördi we gurluşygyna ýakyndan gözegçilik etdi.
Ýeri gelende aýtsak, Owadan Depe sebitinde gurluşyk häzirki prezidentiň döwründe-de dowam etdirildi, buňa 2009-2010-njy ýyllarda adam hukuklaryny goraýjylaryň bu ýapyk türme baradaky hasabatyny görkezýän hemra suratlary şaýatlyk edýär.
Mundan başga-da, 2002-nji ýylyň 12-nji aprelinde Saparmyrat Türkmenbaşy "Jenaýat-prosessual kodeksine üýtgetmeler we goşmaçalar girizmek" baradaky kanuna gol çekdi, oňa laýyklykda Ministrler Kabinetiniň Başlygy (we belli bolşy ýaly bu wezipede Nyýazow hem bardy) birnäçe agyr jenaýat edenlikde güman edilýän adamlary tussag etmek meselesini, şeýle hem 214-nji maddada (Türkmenistanyň Döwlet serhedini bikanun kesmek) we 273-nji maddada göz öňünde tutulan jenaýatlary hut özi çözmek üçin ygtyýarlyk berildi. Jenaýat işi (bikanun ýaragly toparyň guralmagy ýa-da oňa gatnaşmak) degişli prosessual kadalary berjaý etmezden. Şeýlelik bilen, hökümetiň kanun çykaryjy, ýerine ýetiriji we kazyýet şahalarynyň arasynda ygtyýarlyklaryň berk bölünmegini yglan edýän Türkmenistanyň Konstitusiýasyny bozup, Prezident S.Nyýazow kazyýet ygtyýarlyklarynyň çäginde ýerine ýetiriji häkimiýetiň başlygy S.Nyýazowa meseläni çözmek hukugyny berdi.
Mundan başga-da, Nyýazow oppozisiýanyň meýilnamalarynyň diňe puja çykmaly däldigini aýtdy. Olara döwlet agdarylyşygy we janyna kast edilen synanyşyk, üstesine-de halkara häsiýetli terrorçylyk hereketi diýip yglan edilmeli. Bu pikir, 2001-nji ýylyň 11-nji sentýabryndaky betbagtçylykdan soň dünýäni gurşap alan terrorçylygyň umumy ret edilmeginden soň dünýä indi we halkara jemgyýetçiliginiň oňa goldaw berjekdigine we kanunyň hökmürowanlygyna we adam hukuklaryna hormat goýmagyň zerurdygyny ýatlatmajakdygyna umyt bildirdi.
Şeýle-de bolsa, diktator dünýäde şol bir wagtyň özünde adalata zyýan bermek howpy bilen baglanyşykly terrorçylyga garşy çäreleri durmuşa geçirmekde adam hukuklaryna hormat goýmak meselesine has köp üns berilýändigini, terrorçylyga garşy kanunlary we syýasatlary kabul etmek arkaly kanunyň hökmürowanlygyny göz öňünde tutmady.
Repressiw rejimler köplenç olara garşy göreşmek synanyşyklaryna ýüz tutýarlar, terrorçylyk hereketleri hökmünde esasy adam hukuklarynyň bozulmagyna garşy, şol bir wagtyň özünde häkimiýetleriň öz halkyna garşy alyp barýan repressiw syýasatlary, şular ýaly rejime garşy şahsyýetleriň ýa-da toparlaryň eden hereketlerinden has beter oňaýsyz görnüş hökmünde ykrar edilýär.
Elbetde, Nyýazow "Terrorçylyga garşy göreş" kanunynyň kabul edilmegi bilen özüni tankytdan goramaga synanyşdy. Şeýle-de bolsa, kanun diňe 2003-nji ýylyň awgust aýynda neşir edildi. Bu wagta çenli “terrorçylykda” günäkärlenen adamlar eýýäm alty aý bäri Owadan Depe türmesinde ýatyrdy we döwlet enjamy howpsuzlyk güýçleriniň kömegi bilen erkin pikiriň galyndylaryny rehimsizlik bilen basyp ýatyrdy. Döwletiň özi obýekt däl-de, eýsem professor Emmanuel Dekusyň aýdyşy ýaly köp ýyllap ýurdy “terror we gorkynyň düýbüne salýan terror howpunyň” çeşmesine öwrüldi.
“25-nji noýabr” işinde günäkärlenenler Nyýazowyň gizlin türmesi Owadan Depe türmesiniň ilkinji tussaglary boldy. Gizlin, sebäbi soňky wagtlara çenli bu zyndandan çykmak bagtyna eýe bolan şaýatlar ýokdy. Şeýle-de bolsa, hatda “noýabrçylaryň” hemmesiniň diridigini ýa-da käbirleriniň erkinligi görmän bu dünýäni terk edendigini ýa-da ýokdugyny aýdyp bilmeýärler. Türkmen häkimiýetleriniň bu barada, türmäniň özi bilen baglanyşykly islendik soraga adaty täsirli ölümli dymmakdadyr. Häkimiýetler belli bir tussagyň ölümi barada wagtal-wagtal ýüze çykýan maglumatlary tassyklamaýar ýa-da inkär etmeýär, şeýlelik bilen diňe bir halkara däl, eýsem ähliumumy kadalary hem bozýar. Şol bir wagtyň özünde, halkara şertnamalarynda göz öňünde tutulan käbir adam hukuklarynyň kemsidilmegine diňe parahatçylyk döwründe däl, hatda adatdan daşary ýagdaýlarda-da rugsat berilmeýär. Hususan-da, Raýat we syýasy hukuklar baradaky halkara şertnama ýaşamak hukugyny we kemsidilmeýän hukuklar hökmünde gynamalara, rehimsiz, adamkärçiliksiz ýa-da mertebäni kemsidýän çemeleşmelere ýa-da jezalara sezewar edilmezlik hukugyny öz içine alýar.
Garaňky türkmen türmesi Owadan Depäniň üstünde birneme açylan perde, esasy derwezeçisi Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň özi bilen başga bir dünýä alyp giden syryny açmagyň başlangyjydyr. Şeýle-de bolsa, beýleki hossarlary diri we gülläp ösýärler. Şeýlelik bilen, ýitenleriň, gözýaş dökenleriň, näbellilik ýyllarynyň we türkmen halkynyň kalbynda kök uran gorkyny soramagyň wagty gelmedimi?
Ynsan hukuklaryny goraýjy guramalaryň "Olary diri görkeziň!" işi hem şu maksada bagyşlanýar. Olaryň edýän tagallalary halkara guramalary tarapyndan goldanýar. Olar, Türkmenistan hökümetini "Surat depesiniň" çuňlugynda bolup geçen we dowam etdirýän wakalar üçin jogapkärçilige çekmegiň wagtynyň gelendigi bilen ylalaşýarlar.
"Owadan Depe türmesindäki ähli işler doly açylmaly we milli we halkara kanunlaryň bozulmagy düzedilmeli". Müňlerçe dogruçyl adamyň bu adalatly islege ýazylmaga taýýardygyna şek ýok.
Gynamalar we adamkärçiliksiz çemeleşmeler gutarmaly!
Nurgözel Baýramowa
www.gundogar.org
