Umuman aýdylanda, Türkmenistanda ýaşaýyş jaý meselesi ýiti. Adamlar Lebap welaýatynyň Kerki etrabynda ýerleşýän Ýedioba atly obasyndaky Garametnyýaz d/b-däki ýaly harabalyklarda ýaşamaga mejbur bolýarlar (surata serediň).

2022-nji ýylyň 11-nji fewralynda Türkmenistanyň Halk Maslahaty Milli Geňeşiniň adatdan daşary ýygnagynda G. Berdimuhammedow: "Geljekde her maşgalanyň aýratyn öýü ýa-da jaýy bolar!" diýip wada berdi.

Häkimiýetler bu meseläni nädip çözüp başladylar? Könelişen we harabalaşan ýaşaýyş jaýlaryny ýok etmegiň ýerine “Potemkin obasyny” (göze görünmeýän ýagdaýy gizleýän abadançylyk), ýurduň lideriniň adyny göterýän - “Arkadag” şäherini gurmak kararyna gelindi, käbir çeşmeleriň aýtmagyna görä 5 milliard ABŞ dollar töweregi harçlandy.

Şu günler onuň töwereginde hakyky korrupsiýa dawasy möwjeýär.

Diňe Aşgabat we Ahal welaýatlarynyň däl, eýsem ýurduň beýleki sebitleriniň ýaşaýjylary hem öz jaýlaryna eýe bolmak arzuwyny amala aşyrmaga howlukdylar. Degişli işgärler bu pursatdan peýdalandylar. Çeşmäniň habaryna görä, şäheriň açylmagy bilen korrupsiýa “möwsümi” başlandy. Islendik kepilnama, iş üçin, öý satyn almak we başgalar üçin para alynýardy.

Şamuhammet Durdylyýew ilkibaşdan şäheriň häkimi bolan mahaly, diňe şäherde işi bolan halatynda raýatlara ýaşaýyş jaýyny satmagyň mümkindigi barada düzgünler döredilipdi. Çeşmäniň habaryna görä, işe girmek üçin her dalaşgärden 3000 ABŞ dollary alynýardy we diňe iş kepilnamasy alandan soň Türkmenistanyň raýatyna ýaşaýyş jaýyny satyn almak mümkünçiligi bolýardy. Ýaşaýyş jaýy satyn almak üçin hem para 3000 ABŞ dollar boldy. Diňe bu talaplardan soň “bagtly” adam satyn alnan jaýyň bahasynyň 10 göteriminiň ilkinji tölegine sezewar edilýär we 10 ýyllyk bank karzy alyp bilýärdi.

Ýöne “saz uzak wagtlap çalynmady”: täze häkim Gülşat Mammedowanyň bellenmegi bilen öňki şertnamalaryň hemmesi çuňňur guýa düşdü. Oýunyň täze düzgünlerini ilkinji bolup başdan geçirenler, “Arkadagly” bolmak kararyna gelen Lebap, Daşoguz we Mary welaýatlaryň ýaşaýjylary boldy. Öňki ähli "tölegler" ýatyryldy. Çeşmäniň habaryna görä, täze häkim täze “tölegleri” talap edýär, ýogsam diňe bir ýaşaýyş jaýyny däl, eýsem iş ýerini hem ýitirmek ähtimallygy ýokary. Habar berlişine görä, eýýäm mysallar bar.

Goşmaça meseleler, täze häkimiň buýrugy bilen şähere girmezden ozal gurlan Ýol gözegçilik gullugynyň postunda ýol polisiýasynyň gözegçileri we polisiýa tarapyndan döredilýär. Ýurduň beýleki sebitlerinden gelen welaýat belgili awtoulaglara şähere girmek gadagan, bu bolsa türkmenleriň hereket azatlygyna bolan hukugyny bozýar.

Ýolagçylar hem barlagdan geçirilýär we polisiýa şahsy gözleglerinden çekinmeýär. Şäherde ýaşamaýan, ýüzbe-ýüz gözegçilikden geçmediklere, Konstitusiýany bozup, täze şähere girmäge rugsat berilmeýär.

Häkimiýetleriň başga bir korrupsiýa meýilnamasy: paýtagtyň we sebitiň daşky görnüşini üýtgetmek bahanasy bilen, ýaşaýyş üçin amatly jaýlary bolan ähli ýaşaýyş jaýlary ýykylýar. “Göçýän adamlar” häkimiýetler tarapyndan emeli usulda döredilen ýaşaýyş jaý meselesini çalt çözmek üçin işgärleriň “elini ýaglamaga” mejbur bolýarlar.

Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy.