Türkmenistanda geçiriljek saýlaw kampaniýasy diýseň içgysgynç bolmalydy. Türkmenbaşynyň ölüminden dörän sarsgynlykdan soň, häkimiýetler aljyraňňylyga düşmediler we häkimiýeti paýlamaga başladylar. Ilki bilen, prezident ölenden soň sebitde ilkinji adamyň roluna eýe bolmaly we ähli işleri indiki saýlawlara alyp barmaly mejlis başlygyny tussag etmek boldy. Mundan başga-da, konstitusiýa laýyklykda indiki prezident saýlawlaryna gatnaşyp bilmedi we resmi taýdan hiç kim üçin bäsdeş däldi. Tussag etdiler,emma. Türkmenistanda soňky 10-15 ýyl bäri az adam tussag edilmedi. Häkimiýet, Milli howpsuzlyk geňeşi tarapyndan saýlanan premýer-ministriň orunbasaryna berildi. Emma bu organyň ygtyýarlyklary konstitusiýada ýazylmaýar. Häkimiýetler wagtlaýyn diňe bir wagtlaýyn borçlary ýerine ýetirmäge däl-de, eýsem saýlawlara gatnaşmaga mümkinçilik berýän konstitusiýany täzeden ýazdylar. Pikir ediň! Soňky döwürde konstitusiýa ýylda iki gezek gaýtadan ýazylýardy. “Giň demokratik esasda” prezidentlige birnäçe dalaşgäriň hödürlenmegi hem hiç kimi geň galdyrmady. Türkmenistanda demokratiýa bilen elinden gelen eden-etdilikleri etdiler welin, bu çykyş hem hiç hili geň galdyrmady.
Ne dalaşgärleriň görnüşi, ne Türkmenbaşynyň ähtine wepalylyk kasamlary hiç kimde soňky dalaşgär, wagtlaýyn hereket edip, pellehana ýeter diýen hyýal döretmedi. Hemmeleriň telewizorda ýaýlyma bermekden ýüz öwürendigi sebäpli, sypaýylygy bilen aldanmady. Özi-de aýtdy, näme üçin saýlaw kampaniýalary üçin maňa efir wagty gerek? Her niçigem bolsa telewizorda görýärler. Dogry, ol ýerde saýlaw programmasy barada gürleşmekçi däldi, ýöne muňa garamazdan, ol ýerde görkezilýär. Adamlar her niçigem bolsa eden işleri we niýetleri hakda düşünerler. Adamlar hiç zada geň galman, bu çykyşlaryň hemmesine hiç hili täsir bildirmediler. Öňki hökümet hakykatdanam hiç zadyň özüne bagly däldigini kellelerine sokdy.
Ýöne ýaryşyň iň halanýanlary garaşylmadyk ýagdaý döredip başlady we köp adamy geň galdyrdy ...Elbetde! Ol häkimiýet başynda bolan döwründe şeýle söýgi bilen ösdürip ýetişdiren Türkmenbaşynyň iň mukaddes sygyrynyy aç-açan gabady. Ol öz halkyny orta asyrlara sürdi, bilimi 9 synpa çenli azaltdy, interneti, daşary ýurt habar beriş serişdelerini, daşary ýurda syýahat etmegi gadagan etdi – ädim hem atdirmedi, ne okamana, ne-de bejergi almaga. Ine, mirasdüşeri, saýlawçylar bilen ilkinji duşuşygynda, internetiň hemmeler üçin elýeterli bolmalydygyny yglan etdi! Okamak - dünýäniň ähli ösen ýurtlaryna! Bilim dünýä derejesine! Mekdeplerde 10, uniwersitetlerde 5 ýyl sapak berdi! Dogry, munuň Beýik Türkmenbaşynyň taglymatyndan gelýändigini aýtdy ... Ýöne indi gaty arkaýyn gürläp, islän zadyňyzy aýdyp bilersiňiz. Türkmenbaşy şeýle köp we dürli zatlar ýazdy we aýtdy welin, sözlerini hiç hili tertipleşdirmek kyn bolmaz. Türkmenbaşy gabyrdan indi hiç kimi düzedip bilmez.
Soň bolsa başlandy. Dalaşgärleriň hemmesi öz çykyşlarynda “oba hojalygynyň ösmegi”, “maýa goýumlaryny çekmek”, “ylmy işgärleri çekmek”, “açyk gapylar syýasaty”, “ýokarlandyrylmaly”, "ösdürmeli", "kömek etmeli" we hemme zat -Beýik Türkmenbaşynyň bütinleý weýran eden zatlary hakda. Nirä taşlasaňam, hemme ýerde çökük bar. Elbetde, ýüz tutanlaryň her biri, islegli-islegsiz, öňünden bellik edýär, bularyň hemmesi bir hatarda we ýol bilen gabat gelýär diýýärler, kimdigini, özüňiz bilýärsiňiz. Ýöne bilimiň dowamlylygyny ýokarlandyrmak barada gürleşmedi (tersine) we daşary ýurda okamak üçin mugt syýahat barada gürleşmedi (tersine), internete mugt girmek barada gürleşmedi ( tersine), pensiýalary azaltdy we indi dalaşgärleriň hersiniň “ýokarlandyrjak” we “ösdürjek” diýip wada beren zatlarynyň hemmesini etdi.
“Demokratiýa” we “elbetde dowamlylyk” hakda dilden aýdylýan perdäniň üsti bilen türkmen syýasatyny okamagy öwrenenler üçin häkimiýet başynda oturanlaryň ahyrsoňy bir zadyň üýtgemelidigine düşündikleri belli boldy. Käbir synçylar hatda dalaşgärleriň çykyşlaryny “köpçülikleýin Hruşew” diýip atlandyrdylar. Bu çakdanaşa artykmaçdyr. Wagt gaty az geçdi we täze hökümet Türkmenbaşynyň agyr tertipsiz athanasyny ýykmagy başlamaga mümkinçilik berýän kanunylyk we güýje eýe bolmady. Häkimiýet başyndakylar henizem türkmenbaşynyň guran zatlarynyň hemmesiniň “türkmenleriň altyn asyryna” barýan ýoldygyna ýa-da bu gurluşyk işine gatnaşanlaryň arasynda gaty köp. Bu olaryň bokurdagyndaky süňk ýaly: metbugat azatlygy, girmek we çykmak azatlygy, gözenegiň aňyrsynda goýanlaryň erkinligi, diňe - erkinlik.
Hawa, hökümet üýtgedi. Dalaşgärler Nyýazow tarapyndan düzülen ýoluň eldegrilmesizligi barada näme diýseler-de, käbir üýtgeşmeleriň boljakdygyna umyt bar. Her kim mundan beýläk beýle ýaşap bolmajakdygyna düşünýär. Munuň görkezijisi, prezidentlige dalaş edýän esasy dalaşgäri bilimi we interneti ösdürmegiň zerurdygyny yglan edende tüýs ýürekden alkyşlar. Bu gaty täsir galdyrdy. Geljekki prezidentiň şeýle kiçijik, ýöne ähmiýetli ädimi hem şadyýanlyk döretdi. Indiki üýtgeşmelere seresaplylyk bilen garaşmak. Täze toparyň nähili kesgitlenjekdigi entek belli däl. Dalaşgärleriň hiç biri beýleki azatlyklar barada hiç zat aýtmady. Munuň gadyry barmy? Her ýyl amnistiýa sebäpli 100 müňe golaý adam türmeden boşadylýar. Her ýyl ýene 100 müň adam bu ýerleri eýeleýär. Amnistiýa edilmegine umyt etmän galan Türkmenbaşynyň şahsy duşmanlary. Kimdir biriniň Türkmenbaşydan bir zat ogurlandygyna şek ýok, ýöne köpleriň ogurlyk etmäge mejalynyň ýokduguny bilýär we resmi sebäbiniň birmeňzeşdigi aýdylsa-da, düýbünden başga sebäplere görä türmä basyldy. Ol ýerde näçe garyndaşlary bar!
Dalaşgärleriň hemmesi “ösen tehnologiýalary çekmek” we “ökde hünärli işgärler” barada gürleşýärler. Ýöne döredijilik we tehniki hünärmenleriň hemmesi ýurtdan çykan bolsa, olary nireden alyp bileris? Öňki rejimiň gidendigini we gaýdyp gelip biljekdigini yglan etmäge batyrlyk bolarmy? Abraýly uniwersitetleriň diplomlarynyň “Ruhnama” diýilýän bolgusyz zatlary bilip tassyklanmaly wagtyna gaýdyp gelmejekdigini kepillendiriň? “Altyn asyrda” öwrenmegi başaran nesil bilen näme etmeli? Öňki hökümetiň ähli günäleri üçin döwlet jogapkärçilik çekermi? Syýasy tussaglar üçin, etnik arassalamak, ýykylan jaýlar we durmuş bozulanlar üçin? Prokuratura, Milli howpsuzlyk ministrligi, Içeri işler ministrligi tussaglary boşatmak we jeza beriji häkimiýetleriň (Olar özlerini buýsanç bilen beýle atlandyrmaýarlar - adam hukuklaryny goraýjylar däl!) bikanunlygyny duruzmak üçin ýeterlik isleg barmy? Daşary ýurtly žurnalistleriň ýurda girmegine we ýurduň içinde sag-aman gezmegine rugsat bermäge batyrlyk barmy? Ýa-da iç we aşgazan keselleri we SPID-i, bäbekleriň ölümini we ekin ýetmezçiligini tutuş dünýäden gizlärlermi, ýok bolan gazy dünýäniň ähli ýurtlaryna satyp, adam hukuklaryny goraýjylary bidüzgünçilikde aýyplarmy? Iň soňunda bolsa ýurdy häzirki zaman dünýäsinden çykararlarmy?
Stalin ölenden soň, SSKP-nyň 20-nji gurultaýyna üç ýyl geçdi. Indiki milli gurultaý - Halk Maslahaty hem XX-nji belgä eýe bolar. Munuň sanlaryň tötänligi bolarmy ýa-da bu Maslahatyň, SSKP-nyň 20-nji gurultaýynyň SSSR-de bolşy ýaly we tutuş dünýä we Türkmenistan üçin birmeňzeş bolmajakdygyna wagt görkezer. Ýurduň her bir raýatyna we 100 müň tussag üçin internet bermegi wadasy ýaýrarmy? Ýa-da erkinlik berip, olaryň sanyny azaltmak has aňsatmy. Edil halkyň galany ýaly.
Ahmet Salamow (Aşgabat).
Oazis žurnaly
