Uly gaz we nebit gorlary bolan we bary-ýogy bäş milliondan gowrak ilaty bolan Türkmenistan, 14 ýyl garaşsyz ösüşden soň, pensionerlere we maýyplara goldaw berip bilmedi, köpüsini pensiýa we ýeňilliklerden mahrum etdi.
Köpler munuň sebäbini şol bir gaz we beýleki çeşmeler üçin alnan serişdeleriň sarp edilmeginde gördüler.
Hakykatdanam, diňe çöldäki ullakan köl üçin gurluşyk, hünärmenleriň pikiriçe, zerurlyk ýok, häkimiýetler 4,5 milliard dollar bölüp berdiler. Bu sanlaryň fonunda, üstünden geçýän emeli derýanyň gurluşygy üçin 63 million dollar bölünip berildi. Maýa ýa-da täze gurmak üçin 55 million dollar Sergi toplumy, onlarça million dollarlyk köp sanly mermer köşkleri agzamaly däl, az çykdajy ýaly.
10 ýyldan gowrak wagt bäri dowam edip gelýän şeýle isrip, has ösen we baý ýurduň býudjetine çydap bilmedi. Türkmen hökümetiniň sosial zerurlyklara, bilime, medisina we durmuş hyzmatlaryna çykdajylary yzygiderli azaltmagy tebigy zat. Bu diňe çözülmedik ýa-da doňan we ýygnanan meseleleriň çüwdürüminiň ujy.
Ýurtda döwlet dolandyryş ulgamy ýok edildi. Işgärleriň ýetmezçiligi şeýle bir güýçli welin, ökde ýolbaşçylaryň katastrofiki ýetmezçiligi ýüze çykýar. Bellenensoň, bölümiň ýa-da sebitiň her täze başlygy "wagtlaýyn dolandyryş" üçin - 6 aý karta blançasyny alýar. Şeýle ýagdaýy gysga wagtda bir bölümde ýa-da sebitde gowulaşdyrmak we netijelere ýetip bolmajakdygyna hemmeler düşünýär. Belli bir wagtdan soň olara garaşýan zatlar, işgärler iň gowy ýagdaýda türmede, has gowusy, "biperwaý dolandyryjynyň" kemsidilmesini alarlar we iş tapmak mümkinçiligini ýitirerler.
Bu perspektiwaly döwlet işgärleriniň köpüsini ýok bolan üstünlikler we üstünlikler barada jogapkärçiliksiz hasabat bermäge we çäkli wagt üçin öz ygtyýaryndaky ähli zatlardan şahsy peýdany almaga mejbur edýär. Çagalar üçin bir zat "gazanmak" üçin wagtyňyz bolmaly. Korrupsiýa türkmenleriň oýlap tapan zady däl, ýöne çalt güllemegi üçin Türkmenistanda örän oňat ýer döredildi.
Hut şu döwlet dolandyryşy, has dogrusy, ýetmezçiligi oba hojalygynyň çökmegine sebäp boldy. Öň hatarda daýhanyň bähbidi däl, mifiki "döwletiň bähbitleri" bardy. Netijede, geçen tomus iň uly derejede bugdaý hasyly yglan edilendigine garamazdan, ýurduň ilaty un we çörek bermek üçin paýlanyş ulgamyna geçirildi.
Ýakynda prezident ýangyç we energiýa toplumynyň bäş müň işgäri, bu bölüm ýurtda býudjet döredýän edara bolsa-da işgär azaltmagyň zerurdygyny yglan etdi. Gaz baý ýurtda, ýetmezçilik we gaz üpjünçiligi ulgamynda bökdençlikler ýygy-ýygydan ýüze çykýandygyny göz öňünde tutsak, häkimiýetler gazy hem, pudak işgärleri üçin aýlyk hakyny hem tygşytlamak isleýärler.
Ýurduň bilim ulgamy weýran boldy. 1993-nji ýyldan başlap, Sowet bilim ulgamynda bar bolan kommunistik ideologiýa garşy bahana bilen bilim reformasy durmuşa geçirilip başlandy. Özgertmäniň netijesi orta, orta ýöriteleşdirilen we ýokary okuw mekdeplerinde okuw meýilnamalarynyň hasam ideologiýasy boldy.
Diňe okuw şertleri azaldylman (orta mekdepler - 9 ýyla çenli, ýokary mekdepler - 2 ýyla çenli), eýsem öwrenilen dersleriň göwrümi hem çäklendirildi. Şol bir wagtyň özünde prezidentiň, esasanam Ruhnamanyň eserleri esasy öwreniş mowzugyna öwrüldi. Bu kitaby bilmek, beýleki dersler boýunça okuwçylara gowy baha bermegi kepillendirýär.
Diňe 1993-nji ýylda mekdebe gelenleriň däl-de, eýsem täze mekdep meýilnamasyna laýyklykda öwrenip başlandyklaryny hem göz öňünde tutup, eýýäm 3-4-5-nji synplarda okaýanlary hem göz öňünde tutup, häzirki wagtda dolandyryjylaryň iň köp işleýän wagty geldi. Üýtgedilen türkmen uniwersitetlerini gutaran üstünlikli ýaş kadrlar bu gurluşlara geler. Ynsan mertebesine hormat goýmak bilen, men olara mankurt diýesim gelenok, ýöne täzelenen bilim ulgamy hünärmenleri däl-de, eýsem häzirki rejime tabyn we wepaly adamlary taýýarlamak üçin döredildi.
Elbetde, hut şu we ýakyn 2-3 ýylda prezidentiň özüne terbiýelenen we özüne bagyş eden ýaşlaryny dolandyryjy edip bellär. Sowet bilimi bolan orta we aşaky dolandyryjylary goşmak bilen häzirki nesil henizem ýurt üçin bir zat etmäge synanyşýan bolsa (diňe ykdysadyýetiň işleýändigi sebäpli olaryň kömegi bilen), täze nesil, Adaty bilim ýa-da iş tejribesi bolmadyk, resmi taýdan ideologiýa, korrupsiýa bilen baglanyşykly meseleleri başgaça çözüp bilmezlik bilen meşgullanar.
Köp ýurtda iri işewür gurluşlaryň ýolbaşçylaryny döwletiň dolandyryş gurluşlaryna çekmek tejribesi bar. Ýöne ýurtda hiç kim ýok, sebäbi uly iş ýok, ýok, sebäbi baý adam garaşsyz adam we bu häkimiýetler üçin gaty howply. Beýleki tarapdan, hususy telekeçilige edilýän basyş ýurtda köpçülikleýin işsizligiň esasy sebäplerinden biridir. Häkimiýetler, baý telekeçi ýa-da işsiz halk üçin has howply zat wagt görkezer.
Häkimiýetleriň ýagdaýy nädip düzetmek üçin başga işgärleri ýok. Zehinli ýolbaşçylaryň köpüsi eýýäm güýç degirmenleri tarapyndan ezildi, köpüsi sag-aman gitdi ýa-da ýurtdan gaçmaga mejbur boldy. Galanlar "türkmen däl" diplomlary sebäpli ýa-da "erbet tohumy" ýa-da asla nädogry raýatlygy sebäpli laýyk däl.
Bagtsyz pensionerlere gaýdyp gelsek (köpüsi indi pensioner däl bolsa-da), köplenç köp maşgalada ekleýjidigini aýtmak isleýärin. Uly çagalary, işi ýa-da hemişelik girdejisi ýok, tutuş maşgala ene-atasynyň pensiýasy bilen ýaşamaga mejbur edildi. Emma 2006-njy ýylyň ýanwar aýy köp maşgala üçin ajaýyp habar getirdi. Bu, "Türkmenistanyň 2006-njy ýyl üçin döwlet býudjeti barada" Kanunyň: "...Döwlet býudjetiniň goralýan serişdeleri aýlyk, pensiýa, kömek pullary we talyp haklary" diýlip kesgitlenmegine garamazdan bir aýdan soň bu "goralýan" makalalar "goragsyz" bolup çykdy.
Bu we beýleki sebäpleriň netijesinde ägirt uly baýlyklary we adam potensialy bolan ýurt ýüzlerçe müň garrylar we maýyplar idegsiz galan, ýüzlerçe müň işe ukyply galan raýat işsiz bankrot ýagdaýa öwrülýär. Ýüzlerçe müň çagalar we ýaşlar adaty bilim almaga mümkinçilikleri ýok.
Ýokardaky ýagdaýlary göz öňünde tutup, ertir prezidentiň millionlarça dollarlyk ägirt uly taslamalara gatnaşmagyny bes etjekdigini we ähli girdejini gazdan we beýleki durmuş zerurlyklaryndan gönükdirjekdigini çaklasak-da, bir zadyň düýpgöter üýtgemeginiň ähtimallygy ýok. Ýerdäki dolandyryjylar, bu usul bilen “has tanyş” ýa-da “amatly” bolany üçin serişdeleriň köpüsini talaýarlar we sarp ederler.
Şeýlelik bilen, Türkmenistanda gumanitar betbagtçylygyň öňüni alyp bolmaz.
Farid Tuhbatullin.
Oazis žurnaly
