Halkara adam hukuklary guramasy Türkmen Helsinki gaznasy (THF) respublikadaky sanitariýa we epidemiologiki ýagdaý barada resminama çap etdi. Hususan-da, soňky ýyllarda keselleriň köp görnüşiniň ýazgylarynyň saklanmandygy aýdylýar we Türkmenistanyň Saglygy goraýyş we lukmançylyk enjamlary ministrligi etrap sanitariýa we epidemiologiýa hyzmatlarynyň müdirlerine ýokary ýolbaşçylara iberilen hasabatlarda hakyky suraty suratlandyrmagy gadagan edýär.
THF hasabatyna görä, türkmenleriň resmi hasabatlarynda AIDS, neşekeşlik, tif, bruselloz we beýleki keseller barada ygtybarly maglumat tapmak mümkin däl. THF käbir ýolbaşçylar we lukmançylyk edaralarynyň işgärleri bilen geçirilen söhbetdeşliklere we resmi taýdan ulanmak üçin hasabatlara salgylanyp, Türkmenistanda inçekeseliň giňden ýaýrandygyny we bu kesele garşy göreşmek üçin ýer derejesinde görülýän çäreleriň gaty pesdigini habar berýär. Kesel bilen ýygy-ýygydan aragatnaşyk saklaýan adamlaryň arasynda öňüni alyş çäreleri geçirilmeýär. Maglumatlara görä, 2005-nji ýylda Aşgabatda inçekesel sebäpli 58 ölüm hasaba alyndy, şolardan 15-si bakillini göteriji. Resmi maglumatlara görä, wirus 483 adam bolup, şol sanda 167-si çaga.
THF “tif” barada aýdylanda bolsa, bu diagnozyň soňky ýyllarda hasabatda asla goşulmandygyny ýazýar. Häkimiýetler hakyky suraty gizlemek üçin elinden gelenini gaýgyrmaýandyklary sebäpli, ýerli sanitariýa we epidemiologiki hyzmatlar üçin hiç kimiň jogapkärçilige çekilmejekdigini bilip “çaltlyk bilen” işleýär. Jemgyýetçilik kärhanalary, hammamlar, kir ýuwulýan ýerler, dellekhanalar dogry işlemeýär, keseliň öňüni almak çäreleri gowşaýar, çagalar we saglyk edaralarynda barlag şertleri berjaý edilmeýär.
Garynja keseli baradaky maglumatlaryň gizlenmegi sebäpli ýurtda bu kesele garşy sanjymlaryň ýiti ýetmezçiligi ýüze çykýar. Weterinariýa hyzmatlary mätäç haýwanlara, esasanam hususy fermalarda sanjym edip bilmeýär.
Ilatyň et satuwy weterinariýa gullugynyň rugsady bolmazdan dowam edýär. Türkmenistanyň sanitariýa we epidemiologiýa edaralarynyň biriniň işgäri "NW" habarçysyna Oraz Saryýewe:
NN: Häkimiýetler ýokanç we beýleki keselleriň ýaýramagy baradaky statistiki maglumatlary saklamagy gadagan edýär. 2005-nji ýylda we 2006-njy ýylyň başynda ýiti ýokanç keselleriň ýaýramagy esasan Babadaýhan, Murgap, Türkmengala etrapçalarynda we merkezden uzakda ýerleşýän beýleki sebitlerde ýüze çykdy. Açyk suw howdanlaryndan suwuň ulanylmagy sebäpli ilatyň arasynda garynja keseli we hatda holera keselleri hem boldy. Häkimiýetler hiç hili çäre görmeýärler, ilatyň 80%-e golaýy dezinfeksiýa satyn alyp bilmeýär, azatlykdan mahrum edilen ýerlerde hiç kim dezinfeksiýa bilen gyzyklanmaýar. Ine, şu ýerde-de, esasan hem köpçülikleýin häsiýetli wiruslar ýüze çykýar.
Türkmen ITU-larynda we respublikanyň oba ýerlerinde epidemiologiki ýagdaý barada, Türkmenistanyň Saglygy goraýyş ministrliginiň jogapkär işgäri NW habarçysyna seýrek ýagdaýlardan başga ýagdaýlarda, koloniýalarda açyk asmanyň aşagynda ýerleşýän açyk gaplardan agyz suwy berilýär, bu bolsa aşgazan-içege keselleriniň, esasanam dizenteriýanyň ýaýramagyna sebäp bolýar. Oba ýerlerinde agyz suwy açyk garymlardan hem alynýar. Akýan kanallary arassalanmaýar we bu giň ýaýran dizenteriýa we gepatitiň döremegine sebäp bolýar. Etraplarda we oba ilatly nokatlarynda ýaşaýyş jaýlarynyň ýerzeminleri dezinfeksiýa edilmeýär, sebäbi SES-iň degişli bölümleri ýok.
THF türkmen lukmanlaryndan biriniň lukmanlara holera diagnozyny gadagan edendigi baradaky görkezmesine salgylanýar. THF çeşmesi: "Munuň ýerine, köplenç "içgeçme" ýazýarys we hassanyň garyndaşlaryna sowukdan soň kynçylyk" -diýip aýdýarys. SES-iň biriniň müdiri: “Ähli jaýlar lukmançylyk enjamlary, gurallar, inwentar, dermanlar we ilkinji kömek üçin çözgütler bilen enjamlaşdyrylandyr. Şeýle-de bolsa, holera ýa-da gyrgyn ýüze çyksa, gynansak-da, ýagdaýyň ýylsaýyn erbetleşýändigi sebäpli olaryň ýaýramagyny bes edip bilmeris.” THF aşakdaky netijä gelýär: Hasabatlar welaýat lukmançylyk hyzmatlary tarapyndan gipotetiki äheňde iberilýär, hakyky suraty görkezmek gadagandyr, diagnozlar gaýtadan ýazylýar.
W. Wolkow, O. Saryýew.
"Doýçe welle"
