Tebigy baýlyklary we geostrategiki ýagdaýy sebäpli Merkezi Aziýa Ýewropa liderleriniň ünsüni özüne çekmeli boldy. Ýöne Ýewropa Bileleşiginiň we aýry-aýry agzalarynyň syýasy ileri tutulýan ugurlaryndan daşda durýar. Bu sebitdäki diktatorlar asuda ýaşap bilerler: Ýewropalylar özleriniň oňlamaýandyklaryny aç-açan we biragyzdan aýtmaga het edip bilmeýärler.
2005-nji ýylyň 13-nji maýynda Özbegistanyň prezidenti Yslam Karimow ýurduň gündogaryndaky Fergana jülgesiniň iň uly şäherlerinden biri bolan Andijanda demonstrasiýa guran mähellä garşy goşun iberdi. Resmi maglumatlara görä 167 adam öldi, adam hukuklary guramalary 700-den gowrak pidanyň bardygyny aýdýarlar. Bu wakalaryň şaýatlaryny dymdyrmak üçin şäherde repressiýalar edildi.
Şeýle-de bolsa, terrorçylyga garamazdan, bir gün Özbek hökümetiniň bu gyrgynçylyk üçin jogap bermeli boljakdygy hasam artýar. Galyberse-de, rejim Merkezi Aziýada yslam döwletiniň döredilmegini talap etmek üçin däl-de, eýsem öz hökümetleri tarapyndan eşidilmegi üçin köçelere çykan mähellä agyr pulemýotdan atyş etdi.
Soňra Ýewropa Bileleşiginiň Geňeşi aýgytly täsir bildirdi: 2005-nji ýylyň oktýabr aýynda ÝEB Özbegistan bilen hyzmatdaşlyk şertnamasyny “doňdurdy”, bu ýurda ýarag embargosyny girizdi we Özbegistanyň häkimiýetleriniň wekilleriniň sanawyny çap etdi (Andijan pajygasyna gönüden-göni gatnaşan) we olara Ýewropa wiza berilmedi.
Özbegistanyň ýüzüni we Ýewropa diplomatiýasyny (Daşkentde ilçihanalary bolan birnäçe ýurt wekilçilik edýär) halas etmäge mümkinçilik berýän bu sanawda Prezident Yslam Karimow, iň bolmanda, gozgalaňçylaryň kazyýet işleriniň kanunlara laýyklykda geçirilmegini talap etmegine mümkinçilik bermedi. Bir ýyldan soň Özbegistan hökümeti Andijanda bolup geçen wakalara gatnaşan 200-den gowrak adama dürli jeza berdi. Amallar toslanyp tapyldy. Günäkärlenýänleriň hemmesi gynamalara sezewar edilipdi.
Ýöne Daşary işler ministrler geňeşiniň soňky mejlisiniň karary bilen Ýewropa Bileleşigi bu ýurtdaky adam hukuklarynyň ýagdaýynyň ýaramazlaşmagyna "alada bildirmek" bilen çäklendi. Germaniýanyň Owganystandaky parahatçylygy goraýyş operasiýalaryna gatnaşmagy üçin möhüm hasaplaýan ýurduň günortasyndaky harby bazasyny saklamak üçin Germaniýanyň Yslam Karimowy kynlaşdyrýandygyny hemmeler bilýär. Iň ýokary derejä çykan bu "realpolitik" eýýäm öz miwesini berdi: sebitiň hökümetleri Ýewropanyň daşky görnüşi bilen ajaýyp, ýöne aslynda gowşadygyna tiz düşündiler.
Merkezi Aziýada başga bir karikatura diktator bar - "ähli türkmenleriň atasy" we "pygamber" Saparmyrat Nyýazow. Bu barada aýdylanda bolsa, Ýewropa körligi we syýasy gysga gözýetimi görkezýär: türkmen diktatorynyň hökümeti görnüşindäki öňe gidişlige salgylanyp, hyzmatdaşlyk barada wagtlaýyn şertnama gol çekmäge çekinmeýär.
Bu aralykda, Türkmenistan hökümet tarapyndan meýilleşdirilen sosial regressiýa diýen ýaly özboluşly bir waka. Saparmyrat Nyýazow hökmany okuwy 9 ýyla çenli azaltdy, mekdep okuw meýilnamasynyň ep-esli bölegi häzirki wagtda prezident tarapyndan ýazylan "mukaddes ýazgy" "Ruhnama" kitabyny öwrenmäge bagyşlanýar we uniwersitet okuwçylary meýdanlara we zawodlara işlemäge iberilýär, okuwlaryndan iki ýylyny alýarlar. Täze "pygamber", nähilidir bir ýagdaýda göwnünden turmaýan abraýly guramalary ýapdy. Olaryň arasynda Ylymlar akademiýasy we Medisina akademiýasy, ähli oba kitaphanalary bar. Opera, sirk, filarmoniýa sazyny gadagan etdi.
Emma çöl diktatory has uly garaşsyzlygy üpjün edýän uly gaz gorlarynda otyr. Russiýanyň energiýa ägirdi “Gazprom” ondan arzan gaz satyn alýar we bazar bahasy bilen ÝEB ýurtlaryna satmak üçin Ýewropa alyp barýan turbalara iberýär. Ýewropa Bileleşigi zalym bilen oýun oýnamak bilen, energiýa pudagynda ondan birneme ýeňillik gazanjakdygyna sada ynanýar, Saparmyrat Nyýazow bolsa satyp biljek zatlarynyň hemmesini eýýäm satdy.
Ýewropa Parlamentiniň Daşary gatnaşyklar komitetiniň bu wagtlaýyn şertnama oňyn jogap berendigi gynandyrýar. Bäş aý ozal ÝEB Minskden diktator bilen iş salyşmakdan ýüz öwürse we Merkezi Aziýanyň zalymlygyny razy etmek baradaky bu tutga nädip düşünmeli? Bu ýerde goşa standart barmy: Ýewropa serhedine ýakyn zulumlar we uzakdaky diktatorlar, ýöne uglewodorod serişdelerine baýlyk barada?
Nyýazow bilen şertnamanyň beýany boýunça Ýewropa Parlamentinde ses berişlik iýul aýynyň birinji hepdesinde meýilleşdirilýär we biziň wekillerimiziň pikirlerini üýtgetmäge wagtlary bar. Fransuz mejlis agzalarynyň köpüsi, kärdeşlerine parlamentiň oňyn kararynyň netijeleri barada duýduryş berdiler.
Ýewropa Bileleşiginde Merkezi Aziýa üçin syýasy strategiýa ýok. Elbetde, ÝEB-niň sebit boýunça ýörite wekili Hawier Solana tarapyndan bellenilmegi, hoş geldiňiz, ýöne bu metbugat sekretary strategiýa taýyn däl. Şeýle-de bolsa, bu sebitde Ýewropa esaslandyryş ýörelgesine laýyk gelýän bitewi syýasata mätäç: demokratiýany we adam hukuklaryny goramak.
Alen Deletroz.
Le Monde.
Inopress.Ru tarapyndan terjime
