2005-nji ýylyň iýul aýynda Türkmenistan “Zdorowýe” milli programmasynyň / Türkmenlere - Saglyk / türkmençe terjime edilen on ýyllygyny belledi. Halkara guramalaryň pikiriçe, bu maksatnamanyň netijesi saglygy goraýyş ulgamynda düýpli ýaramazlyk bolsa-da, türkmen häkimiýetleri bu senäni giňden bellediler we oktýabr aýynda bu baýramçylygy dowam etdirmekçi bolýarlar. Saglygy goraýyşdaky howsalaly ýagdaýy degişli halkara guramalarynyň teklipleriniň haýal etmän ulanylmagy bilen ýeňilleşdirip bolar, ýöne türkmen hökümeti “daşardan gelen maslahatlary” düýbünden kabul etmeýär we şeýlelik bilen ýagdaýy agyrlaşdyrýar.
BMG-nyň soňky maglumatlaryna görä, 2002-nji ýylda Ýewropada we Merkezi Aziýada Türkmenistanda ömrüň dowamlylygy ortaça 62,7 ýyl, iň pes boldy. Beýleki görkezijiler hem optimizmi ruhlandyrmaýar. Görnüşinden, türkmen hökümeti BSG-a (Bütindünýä saglyk guramasy) maglumat bermegi bes etdi. Türkmen hökümeti esasy saglyk statistikalaryny gizlin saklaýandygy sebäpli, çagalaryň we eneleriň ölümi, ýokanç we parazit keselleri, inçekesel, sifilis, SPID we başgalar barada az zat bilinýär.
Mysal üçin, inçekeseliň statistikasy ýurtda, esasanam jeza çärelerigeçirilýän ýerlerde seresaplylyk bilen gizlenýär. Inçekeseliň azatlykdan mahrum edilen ýerlerde ýaýramagy, tussag edilenleriň tussag edilmeginiň şertlerini gowulandyrmak we kesel tussaglary bejermek üçin düýpli çäreleriň ýoklugy barada jedelsiz habarlar bar. Şeýlelik bilen, türkmenleriň jeza çäreleriniň hiç birinde-de inçekesel bilen tussaglary sagdyn adamlardan aýyrmak praktikasy ýok. Erkinlikden mahrum edilen ýerlerde keseliň köp bolmagy sebäpli, jeza çäresini geçirýän edaralaryň administrasiýasy bejergä mätäçleriň hemmesini üpjün edip bilmeýär, “pudaklaýyn” hassahanalarda adam köp, beýlekiler dürli sebäplere görä azatlykdan mahrum edilen hassalary ýerlerden kabul etmeýärler.. Mysal üçin, 340 adam üçin niýetlenen Duşak inçekesel hassahanasynda, iş kesilenlere töleg töläp bilmeýändikleri sebäpli seredilmeýär.
BSG-nyň iň soňky maglumatlaryna görä, Türkmenistanda inçekesel bilen kesellänler ortaça 2 esse ýokarydyr. Lukmançylyk maglumat ýazgysyna görä, inçekesele sebäp bolýan serişde “mikobakteriýa inçekeseli ýa-da Koha bakillusydyr. Inçekeseliň işjeň görnüşinde Kohanyň bakillusy hassanyň öýkeninde çalt köpelýär we öýkenini ýok edýär, adam bedenini möhüm işjeňlik önümleri bilen zäherleýär we toksinleri çykarýar. Bakteriýa-çykaryjy bilen näçe ýakyn gatnaşykda bolsa, bakiliniň dozasy öýkenlere şonça köp girýär.” Türme kamerasy, goşun kazarmasy, hassahana bölümi ýaly erbet şemalladylýan otagda uzak wagtlap näsag bilen aragatnaşyk saklaýan adamlaryň inçekesele ýolugmak howpunyň ýokarydygy hemmelere mälimdir.
Hünärmenler: “Bejerilmese, işjeň inçekeselden ölüm derejesi bir-iki ýylyň içinde 50% -e ýetýär. Galan 50% ýagdaýynda bejerilmedik inçekesel hroniki bolýar. Hroniki näsag, mikobakteriýa inçekeselini çykarmagy we başgalara ýokaşmagy dowam etdirip, birnäçe wagtlap ýaşap biler” diýýärler. Tutulan ýerlerde ölüm, şol sanda inçekesel sebäpli ölüm derejesiniň ýokarydygy barada dürli habarlar bar, ýöne türkmen häkimiýetleri bu meseläni çözmekden ýüz öwürýärler. Öňki tussag Nikolaý Gerasimow türkmen tussaglarynyň saklanýan çydap bolmajak şertleri barada şaýatlyk edýär. “Öýjükler doly. Uky ýok, düşek ýok. Tussaglar nobatçylyk edýärler, käbirleri bir gün düşeklerinde, käbirleri polda.” Azatlyk radiosynyň Türkmen bölümine beren interwýusynda N.Gerasimow türkmen türmelerinde ölüm derejesiniň ýokarydygy barada aýtdy.
Türkmen türmelerinde köp adam inçekeseliň öňüni almakda oňyn faktor däl. Öňki tussag N.Gerasimow şeýle diýýär: “Öýjüklerdäki tussaglar demikýär, hassalar we sagdyn adamlar bilelikde oturýarlar, üsgülewük we ýere tüýkürmek, kameranyň içinde tebigy zerurlyklar hem çözülmeýär. Bejergi berilmeýär. Belki, lukmanlar kömek etmekden hoşal bolarlar, ýöne serişde ýok". Resmi maglumata görä häzirki wagtda türkmen türmelerinde 14,000 tussag bar, olaryň köpüsi 1960-njy ýyllarda guruldy.
Şol bir wagtyň özünde, hünärmenler islendik ýerde ýokaşyp biljekdigiňizi we näsag bilen ýakyn aragatnaşykda bolmagynyň hökmany däldigini dogry aýdýarlar. Öňüni almak çäresi geçirilmese, çynlakaý bejergi geçirilmeýär we hassalar ýüze çykarylmasa, ýokançlyk hemişe howada bolýar. Lukmançylyk institutynyň professory R. düşündirdi: “Mikobakteriýa inçekeseli dürli fiziki we himiki serişdelere, sowuklyga, yssylyga, çyglylyga we ýagtylyga ep-esli garşylyk görkezýär. Tebigy şertlerde, gün şöhlesiniň ýoklugynda birnäçe aýlap ýaşap bilerler. Köçe tozanlarynda mikobakteriýalar 10 gün dowam edýär. Kitaplaryň sahypalarynda üç aý diri galyp bilerler. Suwda mikobakteriýalar gaty uzak dowam edýär (150 günüň içinde).”
Aşgabat inçekesel dispanseriniň işgäri M.G: “Sowet saglygy goraýyş ulgamynda käbir kemçilikler bar bolsa-da, ilatyň köpüsine mugt lukmançylyk kömegi almaga mümkinçilik berildi. Öňüni alyş işleri we umumy sanjym SES we beýleki degişli hyzmatlaryň iň berk gözegçiligi astynda geçirildi. Indi resmi bolmak üçin köp zat edilýär. Indi ýaşaýan ýerimizde mugt giňişleýin lukmançylyk kömegi hakda gürleşemzok. Ol ýok edildi. Soňky döwürde inçekesele ýoluganlaryň arasynda başarnykly öňüni alyş we saglygy gowulaşdyrmak boýunça iş alyp barmak islemeýänligi sebäpli häkimiýetleriň passiwliginden nägilelik artyp başlady. Inçekesele ýolugýanlaryň köpüsi öňki tussaglar we günäsi geçilenler ".
Çygly, howasyz otaglarda, çynlakaý bejergiden mahrum bolan näçe tussagyň inçekesel bilen ýokaşandygy belli däl. Bagyşlaýyş çäresi netijesinde maşgalasyna gaýdyp, inçekesel göterijilerini dowam etdirýändikleri barada her ýyl hiç hili ýazgy ýok. Hünärmenler her ýyl geçirilýän günä geçişiň inçekeseliň ilat arasynda ýaýramagyna hem goşant goşýandygyna ynanýarlar. Ýurtda işsizligiň derejesi gaty ýokary bolansoň, inçekesel bilen kesellän öňki tussaglar, iş tapmaga mümkinçiligi ýok diýen ýaly, inçekeselden gutulmak mümkinçiligi ýok. Bagyşlananlara döwlet kömegi maksatnamasynyň ýoklugy, inçekesel göterijileri bejermekde, öňki tussaglar üçin reabilitasiýa merkezleriniň ýoklugy tutuş saglygy goraýyş ulgamyna ýaramaz täsir edýär.
Inçekesele ýolugmak töwekgelçiliginiň töweregine girýän adamlaryň indiki kategoriýasy harby işgärlerdir. THF ýurduň ýokanç kesel hassahanalarynyň birinde bejergi alýan harby işgärleriň arasynda gözleg geçirdi. THF atlary we salgylary, harby işgärleriň keseliniň tebigaty we beýleki maglumatlar bilen jikme-jik maglumat berýär. Söhbetdeş bolanlaryň howpsuzlyk aladalary sebäpli, ony neşir etmek mümkin däl diýip hasaplaýarys. (Ynsan hukuklaryny goraýjylar press-reliziň goşundysyny goşmaça okap bilerler).
Sorag-jogap berlenleriň inçekesel, keseliň öňüni almak, ýokaşmagyň mümkin ýoly, inçekeselli harby işgärleri uly toparlaýyn çärelerde ulanmak we inçekesel bilen bejergi alýan lukmançylyk edaralary bilen gyzyklandyk.
117 harby işgärlerden No. 03345, 1001, 18938, 2016, 2072, 2203, 2447, 2952, 20016, 20020, 20040, 30170, 301173, 36345, 37438, 60170, 60357, 60428, 60497, 60514, 60514, 60514, 60514 Aşgabatda ýerleşýän harby bölümlerden; 60171, 60428 belgili Abadandan; No. 56370 56670 Akdepeden; No. 14812 Bekdaşdan; No. 9869 Berzengi; No. 25372, 25534, 32245 belgili Bekreweden; No. 28320, 28327, 28620, 28627 belgiler Gökdepeden; No. 2104; 30514, 36843, 39380 Kakadan; 41432 Serhetabatdan; No. 03193, 07713, 25534, 32534, 32543, 37138, 37243 belgili Tejenden ; No. 30143 Ýaşlykdan. Sorag berlen esgerler Ahal, Balkan, Daşoguz, Lebap we Mary sebitlerinden çagyryldy.
Gözleg maglumatlary aşakdaky suraty ýüze çykardy: inçekesel bilen kesellän harby gullukçylaryň 93% goşuna çagyrylanda ýokaşdy, bejergi alýan harby gullukçylaryň galan 7% -inde garyndaşlarynyň arasynda inçekesel bar. Inçekeseli bolan esgerleriň arasynda iň köp ýaýran diagnozlar / inçekesel görnüşinde / - inçekesel görnüşiniň çep taraply / ýa-da sag taraply / ekzudatiw pleýrizasy; çüýremek we 1-2 derejeli progressiw ganazlyk döwründe infiltratiw öýken inçekeseli; Kohanyň Bacillus + ösüş döwründe fokusly öýken inçekeseli; infiltrasiýa döwründe ikitaraplaýyn bronhodit; çüýremek we 1-2 dereje + öýken gan akma döwründe infiltratiw öýken inçekeseli. Ýokardaky diagnoz CD + düşnüksiz ýaly kesgitlemeleriň goşulmagy bilen üýtgedilýär, ýa-da inçekesel diagnozyny inçekesel esasynda sözler bilen çalşyp bolar, ýa-da öýkeniň orta we aşaky böleginiň reaktiw pleýriziýasy ýazylyp bilner. Käbir ýagdaýlarda diagnozyň takyklygy haýsy lukmançylyk edarasynyň diagnozy goýandygyna baglydyr. Respondentler hakyky suraty görkezmezlik üçin aýdylmadyk görkezme bilen käbir lukmançylyk edaralarynyň has “ýumşak” diagnoz goýýandyklaryna ynanýarlar.
Söhbetdeş bolan harby gullukçylar Aşgabat inçekesel dispanserinden, Kaka etrap hassahanasyndan, Merkezi harby keselhanadan, Aşgabat onkologiýa merkezinden, Tejen şäher hassahanasyndan we harby bölümlerden bejergi almak üçin ýüz tutmalar aldylar. Lukmanlaryň diagnozyna görä, soraga gatnaşanlaryň 42% -i Kohanyň Bakillusyny izolirledi. Muňa garamazdan, käbir näsag harby gullukçylar köpçülikleýin çärelere gatnaşdylar, mysal üçin, her ýyl 27-nji oktýabrda geçiriljek parada we beýleki milli baýramçylyklara taýýarlyk görmek üçin.
Sorag-jogap berlenleriň dowam edýän sanjymlar barada habardarlygynyň ýoklugy geň galdyrýar: soraga gatnaşanlaryň "15-16 ýaşyňyzda sanjym aldyňyzmy?" diýen soraga 100% -i "bilmedim" diýip jogap berdiler. Bu maglumatlar, komissiýanyň taslamasy tarapyndan lukmançylyk barlagynyň we maşgala lukmanlary tarapyndan geçirilen öňüni alyş sanjymlarynyň resmiligi baradaky maglumatlary tassyklaýar.
Garaşsyz hünärmenleriň pikiriçe, türkmen goşunynyň köp keselleriniň sebäbi açlyk, ýeterlik iýmitlenmezlik we bedeniň garşylygyny peseldýän stres. Bu maglumatlar esgerleriň açlyk we iýmitlenmezlik baradaky köp sanly arzasy bilen tassyklanýar. Keselhanalardan gelen hassalar garyndaşlaryndan iýmit we derman ibermegini soraýarlar. Şäher bazarlarynda, kiçi etraplarda köplenç esgerleriň ilatdan “azyk” soraýandygyny görmek bolýar.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy.
