Bir hepde öň Türkmenistanyň Döwlet habar gullugy (TDH) Türkmenistanyň adam hukuklary we halkara ynsanperwer hukugy babatynda halkara borçnamalarynyň ýerine ýetirilmegini üpjün etmek üçin pudagara komissiýanyň indiki ýygnagy barada hasabat berdi, oňa Mejlisiň wekilleri, birnäçe ministrlikler, pudak bölümleri we ýurduň jemgyýetçilik guramalary gatnaşdy.
Ýygnananlaryň belleýşi ýaly, şu duşuşygyň esasy maksady “Türkmenistana adam hukuklary babatynda halkara borçnamalaryny ýerine ýetirmäge gönükdirilen tagallalary güýçlendirmek”. Duşuşyga gatnaşyjylar şeýle hem şu ýylyň ýanwar aýynda Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow tarapyndan tassyklanan “2016-2020-nji ýyllar üçin adam hukuklary boýunça milli hereket meýilnamasyny” durmuşa geçirmek üçin pudagara komitetine berlen jogapkärçilik bilen baglanyşykly wakalary ara alyp maslahatlaşdylar.
Diňe “resmi taýdan ulanmak üçin” niýetlenendigi sebäpli bu meýilnamanyň nämäni öz içine alýandygyny, haýsy çäreleri göz öňünde tutýandygyny anyklamak mümkin däl (Garaz, raýatlar hökümetiň öz hukuklaryny nädip gorajakdygyny bilmezler!). Esasy zat, bu meýilnama BMG-nyň agza döwletlere şeýle meýilnamany işläp düzmek baradaky teklibine jogap hökmünde düzüldi -hakykatda, bu Ynsan Hukuklary Komitetine, şeýle hem BMG-nyň beýleki şertnamalaýyn guramalaryna iberen hasabatlarynda tebigy ýagdaýda öz beýanyny tapar.
Soňky bir ýylda Türkmenistan üç hasabat berdi: Adam Hukuklary Komitetine (CCPR) - Raýat we Syýasy Hukuklar baradaky Halkara Konwensiýanyň durmuşa geçirilmegi, Jyns taýdan kemsitmeleri ýok etmek komitetine (CERD) we gynamalaryň öňüni almak komitetine (CAT). Olaryň hemmesi öz wagtynda gözden geçiriler.
Bu hasabatlary tabşyrmagyň möhletlerini bozandygy üçin ençeme gezek berk tankyt edilýän Türkmenistanyň soňky ýyllarda häzirki düzgüni bozmazlyga we degişli komitetlere yzygiderli - bäş ýylda bir gezek tabşyrmaga synanyşýandygyny bellemelidiris. Şeýle hem, BMGÖM (Birleşen Milletler Guramasynyň Ösüş Maksatnamasy), Birleşen Milletler Guramasynyň Adam Hukuklary boýunça Ýokary Komissarlygynyň we Ýewropa Bileleşiginiň halkara hünärmenleriniň döwürleýin hasabatlary taýýarlamakda kärdeşleri we şol bir wagtyň özünde halkara adam hukuklary ülňüleri we amaly ulanylyşy baradaky gözýetimlerini giňeltmek tagallasy bilen ýokary hilli mazmunyny bellemelidiris. Ýagny, bu wezipeler pudagara komissiýanyň işiniň çägine takyk girizildi.
Men öňünden bellik etdim: ýokardaky oňyn bahalandyrmalar diňe hasabatyň mazmuny bilen baglanyşykly, Türkmenistanda adam hukuklarynyň berjaý edilmegi bilen hakyky ýagdaý bilen baglanyşykly däl we şu güne çenli gaty kanagatlanarly däl.
Sorag ýüze çykyp biler: käbirleriniň pikirine görä, näme üçin bu meselä beýle köp üns berýäris - käbir halkara şertnamalarynyň ýerine ýetirilişi barada BMG-a iberilen hasabatlara garamak, nämäniň köpdügini öňünden bilýän bolsa, olarda habar berilýär, ýumşak söz bilen aýdylanda, bu dogry däl. Ýöne boýun almaly, saýlaw ýygnagynyň meýdanyndan ýa-da gazet sahypalaryndan ýalan sözlemek, resmi resminama hökmünde berlen ýalan maglumatlary halkara guramasyna bermek başga bir zat. Esasanam Türkmenistanda adam hukuklary meselesinde, kanunyň hatyna eýermek we demokratiýalaşma ýoluny dowam etdirmek baradaky köp kepillikler bu hereketiň eýýäm başlandygyna ynanmaga esas bermeýär. Hereketleriň sözler bilen çalşylmagynda, meniň pikirimçe, türkmen häkimiýetleriniň özüni alyp barşynyň "aýratynlygy", özgertmeleriň düýp manysy, tutuş "demokratik ýörelgelere ygrarlylyk" bar.
Ozal bellenip geçilişi ýaly, BMG-nyň proseduralaryna laýyklykda ýakyn wagtda Türkmenistanyň BMG-nyň üç komitetinde ara alnyp maslahatlaşylmagyna garaşylýar: Adam hukuklary komitetinde - ara alyp maslahatlaşmagyň senesi entek yglan edilmedi, ähtimal şol ýerde bolar-Geljek ýylyň mart aýynda 119-njy sessiýa, Jyns taýdan kemsitmeleri ýok etmek komitetinde (CERD) - 91-nji mejlisde (2016-njy ýylyň 21-nji noýabry - 9-njy dekabry) we Gynamalara garşy komitetde (CAT) 59-njy mejlisde (2016-njy ýylyň 7-nji noýabr-7-nji dekabry).
Birinji hasabatyň ara alnyp maslahatlaşylmagyndan soň, ikinji hasabat berilýänçä BMG-nyň teklipleriniň berlen wagtyndan dört ýyl geçdi we bu döwürde bir zat üýtgedi. Ilki bilen, ikinji prezidentlik möhletiniň (2012-nji ýylyň fewral aýy) başlamagy bilen G. Berdimuhammedowyň öz ornuny ep-esli berkitmegi başarandygyny bellemelidiris. Oňa ýolbaşçylyk edýän hökümetiň alyp barýan işleri, “halk wekilleriniň” - Mejlisiň deputatlarynyň kanun çykaryjylyk işi, dalaşgärler hödürlenenden bäri Berdimuhammedowa doly bagly bolan kazyýet ulgamynyň prezidentiň gözegçiliginde, ähli derejedäki kazylar hökmany suratda prezidentiň razylygyny almaly, gynansak-da, hökümetiň üç şahasyndaky häkimiýetleriň bir elinde ygtybarly jemlenendigini subut etmeli. Premýer-ministr bolan prezident kanun çykaryjy organa - parlamente haýsy kanunlaryň işlenip düzülmelidigi we kabul edilmelidigi barada görkezmeler berýär, soňra prezident hökmünde bu kanunlara gol çekýär we ýerine ýetiriji guramanyň başlygy - hökümet, durmuşa geçirilmegini utgaşdyrýar.
“Dördünji emläk” - metbugat barada aýdylanda bolsa, ol henizem türkmen häkimiýetleriniň wepaly agzy bolup galýar.
Türkmenbaşynyň hormatlanýan döwründe-de edil şonuň ýalydygyny aýdyp bilersiňizmi? Dogry, şeýle boldy. Saýlawlar resmi boldy we Konstitusiýa “ýaşullara laýyk” düzüldi we Ministrler Kabinetiniň soňky agzalary Baky Beýik Serdaryň eline ýarym egilen aýaklaryna ýykyldy, jaýlar ýykyldy, ýerine köşkler we çüwdürimler guruldy, kararlar aýratynlykda kabul edildi ... Ýöne wakalary görkezmekde we ylham berijini öwmekde şeýle bir çylşyrymlylyk ýokdy, hakykaty görkezmek, dolandyrmak we hakykaty ýoýmak.
Awtoryň öňki hökümdary üçin taryhy ýatlama bolandygyny pikir etmäň: bir wagtlar halk zalymlygyndan ep-esli derejede ejir çekipdir. Ýöne şu günki suraty almak üçin Nyýazowyň hereketleri, üçünji derejä çykarylmalydyr. Mundan başga-da, Nyýazowyň guran “janyna kast etmek synanyşygy” we demokratik oppozisiýa we oňa duýgudaşlyk bildirýän resmilerden soňky jeza çäresi hökmünde garalmalydyr. Emma, olaryň aýdyşy ýaly, entek agşam däl ...
Milli howpsuzlyk komitetiniň (KNB, häzirki ministrlik - MHM) başlygy Muhammet Nazarowyň "işindäki kemçilikleri" sebäpli ilki wezipesinden aýrylan we işinden boşadylan (2002-nji ýylyň mart aýy), soň (Iýun 2002) tussag edilip, iş kesilenini ýadyňyza salyň, türkmen türmesinde ýitdi we käbir maglumatlara görä tussaglykda öldi.
Nebit we gaz pudagynyň (!) Wise-premýeriniň orunbasary Ýolly Gurbanmyradowyň korrupsiýa, dönüklik, döwlet emlägini ogurlamakda we köp aýallylykda aýyplanyp, (2005-nji ýylyň maý aýy) tussag edilip, türmede 55 ýaşynda ölen wakasyny ýadyňyza salyň (2015-nji ýylyň dekabry).
Ýadyňyzdamy? Indi sorag barada pikirlenip görüň: näme üçin Berdimuhammedowyň Ministrler Kabinetiniň iki sany ýokary derejeli işgäri - Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň başlygy Güýçgeldi Hojaberdiýew we nebit-gaz pudagynyň premýer-ministriniň orunbasary Baýmyrat Hojamuhammedow garaşylmadyk ýagdaýda (saglyk ýagdaýy sebäpli) işinden boşadylmagyny haýyş etdiler? Häzirki wagtda bu adamlar nirede: bejergi alýarlarmy ýa-da öňki Saglyk ministri, indi bolsa “Türkmenistanyň Arkadagy” olar üçin ýörite “proseduralary” belledimi? Iň bärkisi, olaryň biriniň korrupsiýa gatnaşandygyny eýýäm boýun alandygy mälimdir.
Gadymy döwürlerden bäri dissidentlere garşy gizlin jezalandyryş jenaýat maddalary bilen örtülýärdi. Sowet GULAGY-nyň weterany Warlam Şalamow hem "Stalin üçin jenaýat maddasy esasynda bir adamy syýasy jenaýat üçin günäkärlemekden has gowy şatlyk ýa-da ýokary lezzet ýokdy" diýip ýazdy. Jeza beriji psihiatriýa, gynamalar we tussaglary üznüksiz saklamak, ýagny daşarky dünýä bilen aragatnaşyk saklamazdan giňden ulanyldy. Totalitarizmiň bu erbet galyndylaryna garşy göreşmek gaty kyn, ýöne munuň mümkin däldigini aňlatmaýar.
Gynamalara garşy konwensiýadan başga-da, CAT goşmaça teswirnamasynyň ýerine ýetirilişine gözegçilik etmeklige çagyrylýar, esasy maksady “garaşsyz halkara we milli guramalar tarapyndan yzygiderli sapar ulgamyny döretmek, şol ýerlere baryp görmek; adamlar gynamalaryň we beýleki rehimsiz, adamkärçiliksiz ýa-da mertebäni kemsidýän çemeleşmegiň we jezanyň öňüni almak maksady bilen azatlyklaryndan mahrum edilýär", şeýle hem şahsy şikaýatlar we derňew proseduralary ýaly täsirli gurallar. Halkara synçylar tussag edilýän ýerleri erkin gözden geçirip, gynamalar baradaky şikaýatlara seredip we ýüze çykarylan deliller boýunça derňew geçirip bilseler, Türkmenistanyň abraýynyň nähili boljakdygyny görüp, Turmenistan ençeme ýyl bäri bu resminamalaryň tassyklanmagyna berk garşy çykýar. Professor Emmanuel Dekonyň 2002-nji ýylyň noýabr aýyndaky wakalary baradaky hasabatynyň çap edilmegi sebäpli dünýäde gahar-gazap tolkunyny ýada salmak nämä gerek!
Şeýle-de bolsa, hödürlenen hasabatdan görnüşi ýaly, Türkmenistan Halkara Gyzyl Haç Komiteti (HGHK) bilen hyzmatdaşlyk edýär, wekiliýeti 2011-nji ýyldan 2015-nji ýylyň iýun aýyna çenli AN-M / 4, düzediş edarasynyň ýörite bölümi MR-K / 16 we täze düzediş edarasy DZ-K / 8 (aýallar koloniýasy) lukmançylyk we zähmet edarasyna baryp gördi.
Näme üçindir hasabatyň awtorlary HGHK-nyň 2012-nji ýylyň aprelinde kämillik ýaşyna ýetmedikler üçin Mary koloniýasyna eden saparyny ýatlamagy ýatdan çykardylar. Emma Aşgabatdaky Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasynyň (ÝHHG) merkeziniň başlygy jenap Iwo Petrowyň 2014-nji ýylyň 19-njy awgustynda (DZ-K / 8) aýallar koloniýasyna baryp görendiklerini bellediler.
Häkimiýet öz mandatyna laýyklykda tussag astyna alynan ýerlerine baryp görendigi barada hasabat çap etmeýär. Mundan başga-da, bu guramanyň tekliplerini durmuşa geçirmek barada Türkmenistan bilen degişli şertnamasy ýok. Şeýle hem tussaglar bilen ýüzbe-ýüz gürleşmek, maglumatlary we şahsy şikaýatlary almak mümkinçiligi ýok. Bu, türkmen häkimiýetlerine BMG-nyň ünsli wekilleriniň saparyndan has kän laýyk gelýär. Şeýle-de bolsa, HGHK hyzmatdaşlygy dowam etdirmek isleýär we türkmen häkimiýetleri hem muny mälim etdiler.
Türkmenistan ähli adamlary mejbury ýitirim bolmakdan goramak baradaky halkara konwensiýa we şular ýaly wakalary derňemegiň tertibine üns bermezligini dowam etdirýär. BMG-ny gynamak we zor bilen ýitirim bolmak boýunça BMG-nyň ýörite habarçylaryna çakylyk iberilmedi. Häkimiýetler muny etmek bilen diňe halkara adam hukuklary guramalarynyň daşarky dünýä bilen aragatnaşyk saklamazdan tussaglaryň tussag edilmeginiň elhenç şertleri, gynamalaryň giňden ulanylmagy we adamlaryň ýitirim bolmagy baradaky netijelerini tassyklaýandyklaryna düşünmeýärler.
Soňky döwürde güýç we bagt eýýamyna giren“adalatly” ýurtda dolandyrylýan adamkärçiliksiz jenaýat usullarynyň barha köpelýän subutnamalary ýüze çykdy. Adamlar türmede gorkuzma, kemsitmelere, gynamalara we açlyga duçar bolup, bu barada halka aýtmakdan gorkmaýarlar. Şeýle subutnamalara esaslanyp, “Olary diri görkeziň!”, “Türkmenistanda ýitirim bolanlar”, “Owadan Depe türmesi: Häzirki Türkmenistanda orta asyr gynamalary” hasabatlary düzüldi we “Türkmenistan: gözenegiň aňyrsynda” atly dokumental film düşürüldi. Öňki tussaglar telewideniýede we radioda söhbetdeşlik geçirýärler, ýurduň daşyndaky hukuk goraýjylar Türkmen rejiminiň jenaýatlary barada dokumental subutnamalary ýygnaýarlar. Janyna howp abanýan Türkmenistandaky raýat aktiwistleri olara ähli kömegi berýärler.
Gynamalar baradaky ýörite hasabatçysy Wena uniwersitetiniň professory Manfred Nowagyň 2006-njy ýylda Adam hukuklary komitetine beren hasabatyna görä, “25-nji noýabr” işinde 56 tussag tussag edildi we mejbury ýitirim edildi. Ynsan hukuklaryny goraýjylar tarapyndan “Olary diri görkeziň!” Kampaniýasynyň çäginde toplanan täzelenen maglumatlara görä, olardan 87-si bar.
"Sanaw 87" ABŞ-nyň Döwlet sekretary Jon Kerrä gowşuryldy we Döwlet Departamentiniň web sahypasynda çap edildi we Döwlet sekretarynyň geçen ýylyň noýabr aýynda Aşgabatda Türkmenistanyň prezidenti bilen duşuşygynda adam hukuklary ýagdaýy ara alnyp maslahatlaşyldy.
Şeýle-de bolsa, munuň doly maglumat däldigi barada aladalar bar we adam hukuklaryny goraýjy aktiwistleriň şu wagta çenli zor bilen ýitirim bolanlaryň näbelli pidalaryny gözlemek boýunça işleri dowam edýär.
Nurgözel Baýramowa
