Türkmenistan dünýäniň iň ýapyk we repressiw döwletlerinden biridir. Döwletiň we jemgyýetiň durmuşynyň ähli taraplaryna Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow we onuň töweregindäkiler gözegçilik edýärler.

2018-nji ýylda ýurt çuňňur ykdysady ýetmezçilige girdi, bilermenleriň aýtmagyna görä, nebit we gaz girdejilerini döwletiň nädogry dolandyrmagy. Şol bir wagtyň özünde, häkimiýetler iň ýetmezçilikli sebitleriň ilatyna iş gözlemek üçin başga ýerlere gitmäge rugsat bermediler.

Hökümet tarapyndan sanksiýa berilmedik dini ýa-da syýasy garaýyşlaryň islendik görnüşi agyr jezalandyrylýar. Maglumatlara berk gözegçilik edilýär we garaşsyz gözegçilik toparlary gadagan. Türmede mejbury ýitirim bolan onlarça adamyň bardygy çak edilýär.

Parlament saýlawlary

Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasynyň (ÝHHG) habaryna görä, mart aýynda geçiriljek parlament saýlawlary "hakyky demokratik saýlaw tertibi üçin möhüm şertleriň ýoklugy" bilen häsiýetlendirildi. Saýlaw kampaniýasy diýseň göze ilmeýärdi, ähli dalaşgärler Berdimuhammedowyň okuwyny goldaýandyklaryny mälim etdiler.

Habar beriş we maglumat azatlygy

Döwlet henizem ähli çap we elektron habar beriş serişdelerine berk gözegçilik edýärdi. Daşary ýurt habar beriş serişdeleriniň ýurda girip bilmejekdigi diýen ýaly, häkimiýetler köplenç özlerine maglumat berýän adamlary yzarlaýarlar.

Internete giriş gaty çäklidir we döwlet tarapyndan gözegçilik edilýär. Fewral aýynda Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow nemes kompaniýasynyň wise-prezidenti bilen duşuşdy we Aşgabadyň ykjam we hemra aragatnaşygyny we internete girmegi yzarlamak we petiklemek üçin tehnologiýany isleýändigi aýdylýar.

Maý aýynda “Azatlyk” radiosynyň we Türkmenistanyň sürgün edilen “Alternatiw habarlar gullugynyň” erkin habarçysy Saparmämmet Nepesgulyýew neşe gaçakçylygynda aýyplanyp üç ýyl azatlykdan mahrum edildi.

Öňki ýyllarda ençeme gezek zorlukly basyşyň nyşanyna öwrülen "Azatlyk" radiosynyň habarçysy Soltan Açylowa 2018-nji ýylda-da birnäçe gezek hüjüm edildi. Iýun aýynda näbelli iki hüjümçi Ýolöten şäherindäki garyndaşlaryny görmäge barýarka ony ýykdy. Şol gün polisiýa Açylowanyň garyndaşlarynyň awtoulagyny diňe Aşgabat şäherine gaýdandan soň yzyna berjekdiklerini aýtdy. Açylowa gideninden iki gün soň awtoulag yzyna gaýtaryldy.

Raýat jemgyýeti

Garaşsyz adam hukuklary toparlary diňe ýurduň daşynda erkin iş alyp barýarlar. Hasaba alynmadyk hökümete degişli bolmadyk guramalaryň (HDBG) işi bikanun hasaplanýar, hasaba almak bolsa berk talaplar sebäpli möhüm kynçylyklar bilen baglanyşykly. Raýat aktiwistleri häkimiýetleriň ar almagyndan gorkup ýaşaýarlar.

ANT habarçysy Gaspar Matalaýew pagta hasylynda döwlet tarapyndan rugsat berlen mejbury zähmetiň gözegçiligi üçin ondan ar almak üçin özüne bildirilen galplyk aýyplamasy bilen üç ýyl azatlykdan mahrum edilmegini dowam etdirdi. Maý aýynda BMG-nyň esassyz tussag etmek boýunça iş topary Matalaýewiň tussag edilmegini adam hukuklary hereketlerine "täsir etmek synanyşygy" diýip tapdy we derrew boşadylmagyny maslahat berdi.

Iýun aýynda, şübheli neşe we beýleki aýyplamalar bilen 2012-nji ýylda 22 ýyl azatlykdan mahrum edilen Buluç azlyk hukuklaryny goraýjy Mansur Mingelow ýürek agyrylary we gipertoniýa ýüze çykanda degişli lukmançylyk kömegi berilmedi. Mingelow türmäniň lukmançylyk bölümine ýerleşdirildi, ýöne “Amnesty International” guramasynyň habaryna görä, ol diňe iýul aýynda garyndaşlary derman getirip, lukmanlary näsaga bermäge yranda, lukmançylyk kömegini alyp başlady.

Türkmenistandan gelen talyplar berk gözegçilikde saklandy. Fewral aýynda häkimiýetler Türkiýede watandaş talyplaryň resmi däl jemgyýetini esaslandyran Ömruzak Omarkulyýewi Türkmenistana çekdi. Mart aýynda migrasiýa gullugynyň okuwyny dowam etdirmek üçin Türkiýä gaýdyp barmagyna rugsat bermedikden soň Omarkulyýew ýitirim boldy. Erkin Ýewropa / Azatlyk radiosy we sürgün edilen Türkmen adam hukuklary başlangyjy (TIPÇ) Omarkulyýewiň kesgitlenmedik aýyplamalar bilen 20 ýyl azatlykdan mahrum edilendigini we Owadan Depe şäherindäki iň ýokary howpsuzlyk türmesine iberilendigini habar berdi.

Iýun aýynda Türkmenistanyň ombudsmeni edaranyň ilkinji ýyllygy barada hasabat çap edip, 254 haýyşyň 25-siniň çözülendigini aýtdy. Hususan-da, ýurtdan çykmagy gadagan edilen aýalyň ýagdaýy agzaldy. Komissaryň gatyşmagyndan soň, bu aýala birnäçe maýyp çagany bejermek üçin Russiýa gitmäge rugsat berildi.

Bilimdäki korrupsiýadan zeýrenen taryh mugallymy Batyr Batyrow polisiýa tarapyndan ýanaldy. Awgust aýynda TIPÇ, polisiýanyň öz sözlerini ýazmagyny bes etmese, Batyrowa we maşgalasyna fiziki zorluk bilen haýbat atýandygyny habar berdi.

Hereket azatlygy

TIPÇ-iň habaryna görä, awgust aýynda ýurtdan çykmagy gadagan edilenleriň sany azyndan 30,874-e ýetdi.

Hökümet dissidentleriň we tussaglaryň biwepalyk edýän garyndaşlaryndan ýurtdan çykmagyny esassyz gadagan edýär. Şeýlelik bilen, göçüp gelen öňki resmi Ruzimatowyň maşgalasyna ýurtdan çykmak gadagan edildi.

Şeýle hem, häkimiýetler iň ýetmezçilige düşen sebitleriň ýaşaýjylarynyň ýurtdan çykmagyny esassyz gadagan etdiler. Habarlara görä, birnäçe gezek ret edilen adamlar döwlet howpsuzlygyna çagyrylyp, daşary ýurda gitmäge rugsat berilmändigi ýatladyldy. Migrant toparynyň Türkmen raýatlarynyň hukuklary we azatlyklary boýunça käbir sebitlerde ýerli häkimýetler daşary ýurtlarda ýaşaýan raýatlaryň garyndaşlarynyň ýörite ýazgylaryny ýöredýärdi.

Häkimiýetler Türkmenistanda galan garyndaşlaryna-da gaýdyp baran maşgala agzalaryny yrmak üçin basyş etdiler. Aprel aýynda "Azatlyk" radiosy bir aýalyň gaýdyp gelmese doganyna garşy jenaýat jogapkärçiligine çekiljekdigi barada habar berdi.

Ýaşaýyş jaý we emläk hukuklary

Häkimiýetler ýeterlik öwezini bermezden Aşgabatda we paýtagtyň etegindäki jaýlary göçürmegi we ýykmagy dowam etdirdi, käbir ýagdaýlarda ýaşaýjylara azar berildi we gorkuzyldy. Emläk eýelerine öwezini dolmak üçin laýyk däl ýaşaýyş jaýy teklip edildi. Käbirlerine ýykylmak habarnamalary giç berlendigi sebäpli göçmek üçin iň az wagt berildi, gurulmadyk binalarda täze jaýlar berildi. Netijede, geçiş döwri üçin jaý kireýine almaly boldular we bu çykdajylar öwezini dolmady. Beýlekilerine emläkleriniň elinden alynmagynyň sebäpleri ýa-da garaşyp boljak öwez barada düşündiriş berilmedi.

Din azatlygy

Türkmenistanda hasaba alynmadyk dini toparlar we jemagatlar gadagan. Dini edebiýat senzuradan geçirilýär we rugsatsyz dini işler agyr jezalandyrylýar.

Harby gulluga wyždan bilen garşy çykmak ykrar edilmeýär. Iň azyndan 10 garşy çykan, Iýegowa şaýatlarynyň yzyna eýerijiler türmä iberildi.

Iýul aýynda Ýokary Kazyýet türk teology Said Nursiniň eserlerini öwrenenligi üçin 2017-nji ýylda iş kesilen bäş adama 12 ýyl azatlykdan mahrum etmek kararyny tassyklady. Olar ýigrenji öjükdirmek, jenaýat işini maliýeleşdirmek we beýleki jenaýatlar aýyplandy.

Syýasy tussaglar, zor bilen ýitirim bolmak we gynamak

Türkmenistanyň türme ulgamy adam hukuklarynyň bozulmagy bilen baglanyşykly. Syýasy tussaglaryň sanyny kesgitlemek mümkin däl, sebäbi häkimiýetler beýle maglumatlary köpçülige mälim etmeýär we şol bir wagtyň özünde adam hukuklaryna garaşsyz gözegçiligi gadagan edýär. Kazyýet ulgamy aç-açan däl we ýapyk gapylaryň aňyrsynda duýgur ýagdaýlar diňlenýär.

Onlarça adam maşgaladan, aklawçylardan we daşarky dünýäden üzňe ýagdaýda, 16 ýyl türmede galdy. Häkimiýetler tussaglaryň ykbaly we nirededigi, hatda diridigi barada garyndaşlaryna maglumat bermekden ýüz öwürdi. Bu ýagdaý mejbury ýitirim bolýar. “Olary diri görkeziň” atly halkara kampaniýasyna görä, 121 adam mejbury ýitirim bolmagyň pidasy bolup galdy. Olaryň köpüsiniň gynamalary bilen tanalýan Owadan Depe türmesinde saklanýandygy aýdylýar. Fewral aýynda 2002-nji ýylda türmä iberilen öňki döwlet howpsuzlyk işgäri Begmyrat Otuzow aradan çykdy, maşgalasy 15 ýyl bäri özi hakynda hiç zat bilmeýärdi we jesedi garyndaşlaryna berlende, agramy bary-ýogy 45 kilogramdy.

2017-nji ýylyň ahyryndan bäri Owadan Depedäki käbir tussaglara ilkinji gezek baryp görmäge rugsat berildi. Iýun aýynda, 2016-njy ýylda "dini" jenaýatlarda aýyplanan, 30-dan gowrak adamyň garyndaşlary rugsat aldylar.

Jyns ugry we jyns aýratynlygy

Bir jynsly gatnaşyklar Türkmenistanda iki ýyla çenli azatlykdan mahrum edilip bilner. BMG Adam Hukuklary Geňeşiniň maý aýynda Türkmenistana köptaraply döwürleýin syn wagtynda Aşgabat şäherine edilen gomoseksual hereketleri jenaýat jogapkärçiligine çekmek baradaky teklipler hökümet tarapyndan ret edildi.

Esasy halkara aktorlar

Aprel aýynda BMG Adam Hukuklary Geňeşi 2006-njy ýylda adam hukuklary aktiwisti Ogulsapar Myradowanyň gynalmagyna we ölümine sebäp bolan türkmen hökümetini günäli tapdy. Ol tussag edilenden we syýasy sebäplere görä kazyýete çekileninden soň Owadan Depe türmesinde aradan çykdy.

BMG-nyň aýal-gyzlara garşy diskriminasiýany ýok etmek komiteti, Türkmenistanyň degişli konwensiýanyň ýerine ýetirilişi baradaky döwürleýin hasabatyny gözden geçirenden soň, gender deňligini üpjün etmek maksady bilen birnäçe kanunyň kabul edilendigini belläp geçdi, ýöne bu kanunlary ýeterlik däl hasaplady. Şeýle hem, Komitet çaga / mejbury nikalaşmagyň ýaýramagynyň, aýal-gyzlaryň geýinmegine we hereketiniň çäklendirilmegine, aýal-gyzlary jyns taýdan zorlukdan goramak üçin howpsuzlyk çärelerinde köp sanly boşlugyň bardygyny belläp geçdi.

BMG Adam Hukuklary Geňeşi tarapyndan Ähliumumy döwürleýin synyň çäginde Türkmenistandaky ýagdaýa seredilende, ondan gowrak delegasiýa berk çagyryş berip, Aşgabatdan zor bilen ýitirim bolandygy baradaky aýyplamalara jogap berilmegi haýyş edildi, ýöne hökümetiň metbugat sekretary bu meseläni boýun almakdan ýüz öwürdi.

Maý aýynda ABŞ Türkmenistandan pagta we pagta önümleriniň getirilmegini gadagan etdi. Iki ýyl ozal ANT we Halkara Zähmet Hukuklary Forumy ABŞ-nyň Gümrük gullugyndan Türkmenistanda pagta senagatynda mejbury zähmet bilen baglanyşykly edilmegini isledi.

ÝB Türkmenistan bilen her ýyl geçirilýän adam hukuklary gepleşikleriniň dowamynda hökümeti mejbury ýitirim bolmak meselesini ykrar etmäge we bu meseläni çözmek üçin täsirli çäreleri görmäge çagyrdy we Aşgabat şäherine BMG-nyň gözegçilik mehanizmlerine bu ýurda baryp görmek üçin çakylyklary ibermegi maslahat berdi.

Human Rights Watch