Türkmenistanyň täze metbugat kanuny senzurany ýatyrdy. Mundan başga-da, ýurduň prezidenti metbugatyň has gowy işlemegini talap edýär. Ol, 2013-nji ýylyň netijelerinden soň geçirilen giňişleýin hökümet ýygnagynda, hususan-da, premýer-ministriň orunbasary Bägül Nurmyradowanyň, gazet-žurnallaryň redaktorlarynyň, teleýaýlym we radio kanallarynyň ýolbaşçylarynyň ünsüni neşirleriň we ýaýlymlaryň hiliniň pesligine, durmuşdan üzňeleşmegine gönükdirdi.
Azatlyk [Azatlyk radiosynyň türkmen gullugy] bilen işleýän žurnalistleriň we synçylaryň pikiriçe, häzirki wagtda olar üçin Saparmyrat Türkmenbaşynyň döwründäkiden has aňsat, ýokary derejeli işleri üçin gözenegiň aňyrsynda goýulyp, akyl taýdan hassahana ýerleşdirilip ýa-da daşarky dünýä bilen aragatnaşykdan mahrum edilip bilner. Şeýle-de bolsa, soňky günlerde garaşsyz žurnalistleriň işine ýene bir gezek päsgelçilik döredýändigi baradaky maglumatlar täzeden peýda boldy. Şol bir wagtyň özünde aşakdaky ugurlar bellendi: öň häkimiýetler we aňtaw gullugynyň işgärleri tarapyndan basyş edilen bolsa, indi orta derejeli işgärleriň derejesinde päsgelçilikler goýulýar.
Täze metbugat kanuny kabul edilenden soň garaşsyz žurnalistler indi haýsy şertlerde Türkmenistanda işlemeli bolýarlar? Olary işlemekden kim saklaýar we nädip? Azatlyk Türkmenistandaky habarçylaryndan şu we beýleki soraglara jogap bermegini isledi.
“Azatlyk”-yň Lebap welaýatynyň habarçysy Umyt Jumaýew Serdarabat etrabynyň ýaşaýjylarynyň mugt benzin üçin talonlary çalt alyp bilmeýändikleriniň sebäbini anyklamaga synanyşanda başdan geçirenleri barada gürrüň berdi.
“Ýol gözegçilik gullugynyň anyklaýyş stansiýasynda nobatlara näme sebäp bolandygyny anyklamak we görenlerimi surata düşürmek isledim, sebäbi öň päsgelçilikleriň emeli usulda döredilendigini, bularyň hemmesiniň korrupsiýa bilen baglanyşyklydygyny eşitdim. Ýöne wagtym ýokdy. Hyzmat işgäri meniň ýanyma gelip, menin oňa eýermegimi buýurdy. Meni bir otaga alyp gitdiler, şol ýerde pasportymy we birnäçe surata düşürmegi başaran el telefonymy alyp gitdiler. Wideoýazgylary üns bilen gözden geçirenlerinden soň, maňa garaşmaly diýdiler. Ýarym sagat töweregi garaşdym. Jaňlar we käbir maslahatlaşmalar boldy. Soň meni ýol polisiýasynyň awtoulagyna saldylar we Serdarabat etrap polisiýa bölümine äkitdiler, meni ol ýerde 4 sagat sakladylar "-diýip U.Jumaýew gürrüň berýär.
Onuň sözlerine görä, polisiýa bölümi derrew hereketleriniň kanuny bozmaýandygyny aýdypdyr, şonuň üçinem bu ýere geldiňiz, kanun bozulan bolsa, düýbünden başga ýerde oturarsyňyz diýýärler. Muňa garamazdan, adyny aýtmadylar, ýöne özlerini gaty sypaýy alyp bardylar, gygyrman ýa-da haýbat atman gürlediler. Polisiýa merkeziniň öňünde polisiýa nobatlarynyň surata düşürülmeginiň gadagan edilendigini aýtdylar.
Umyt sözüni şeýle dowam etdirýär: "nobatlaryň sebäpleri barada gönüden-göni soranymda, munuň her ýyl ýanwar aýynda bolýandygyny, işgär ýetmezçiliginiň bardygyny we häzirki işgärleriň işini dowam etdirmeýändigini aýtdylar”.
Polisiýa Umyda talonlar üçin nobatlaryň ... halkyň abadançylygynyň ýokary derejesi sebäpli - awtoulaglaryň köpdügini, şeýle hem her ulagyň tehniki gözleginiň ýarym sagatdan bir sagada çenli dowam edýändigini düşündirdi - bu, ýollarda howpsuzlygy üpjün etmek arkaly talap edilýär diýýärler. Şeýle hem, nobatlaryň wagtlaýyn hadysadygyny, ýakyn wagtda dargajakdygyny we bu hadysany wideo ýazga geçirmegiň peýdasynyň ýokdugyny aýdýarlar.
Umyt täze metbugat kanunyna we senzuranyň gadagan edilendigine ünsi çekip, muny subut etmäge synanyşdy, mugt benzin talonlaryny berip başlamagy, ozal taýýarlan maglumatlary ýaly, mysal üçin pagta ýa-da däne ýygnamak kampaniýasy barada maglumat bermek isleýändigini aýtdy. Ýöne biderek boldy.
“Olar nobatlary surata düşürmesem has gowy boljakdygyny aýtdylar. Soňra olar menden ýazmaça düşündiriş belligini aldylar, maňa gol çekmegi buýurdylar we anyklaýyş stansiýasynda düşürilen iň soňky kadrlar bolmasa-da, olary öçürmüşler, el telefonymy yzyna gaýtardylar"-diýdi.
“Azatlyk”-yň Aşgabat habarçysy Soltan Açylowa 12-nji ýanwarda Hatyra gününde bolup geçen gyzykly wakany gürrüň bermezden ozal, soňky 2-3 ýylda Türkmenistanda Azatlyk habarçylarynyň az yzarlanýandygyny aýtdy. Onuň sözlerine görä, indi hiç kim ökjesini yzarlamaýar, her ädimini yzarlamaýar, öňküsi ýaly telefon birikmesini kesmeýär.
“Öň hat-da tanyşan ýa-da söhbetdeşlik beren adamlaram gorkuzýarlardy. Şeýle-de bolsa, işimiň aňsatdygyny aýdyp biljek däl. Şu wagta çenli, nirede bolsam-da, bazarda, muzeýde ýa-da sergi zalynda ýa-da metjitde bolsun, professional işlerim üçin päsgelçilikler döredilýär. Şeýdip, 12-nji ýanwarda, Hatyra güni, men ol ýerden radio üçin habar taýýarlamak üçin Köşü metjidine bardym. Dogry, şol gün adam azdy - bu ýerde sadaka guraldy we paýlandy. Aýallaryň bir toparyna baryp, ulusyndan aýaty okamagyny haýyş etdim. Bolýan zatlary wideo ýazga geçirjekdigimi derrew duýdurdym. Ol garşy çykmady, razy boldy. Bu aýal namaz okap başlansoň, ýazdym, bir ýerden bir ýigit peýda bolup başlady maňa gygyrmaga, sen kim, nireden geldiň, resminamalaryň nirede, näme üçin muny surata düşürýärsiň? Ondan has mylakatly we asuda bolmagyny isledim we sesiniň hem ýazgyda bardygyny aýtdym"-diýdi Soltan Açylowa.
Sözleri Keşüdäki metjidiň ymamy bolup çykan ýigidi gaharlandyrdy: “Ýazyň, soň internetde Azatlykda peýda boluň!. Öçürüň, ýogsam kamerany döwerin!” diýip ol gygyrdy we Soltana tarap ýöredi. Açylowa kamerany öçürip, arkasynda gizlemeli boldy.
"Kamera elinizi bir degirip görüň, garşylygy gaty gymmat bolar" -diýdim, "şeýdip, maňa metjitdäki ýatlama çäresinden ýaýlym taýýarlamaga rugsat bermediler, ýöne men ol ýerden elim boş gaýtmadym - wideo kamerada ýazga geçirmegi başaran bir zadym bar."
Açylowanyň pikiriçe, beýle päsgelçilikler köplenç oňa hemme ýerde diýen ýaly goýulýar. Bir waka Altyn Asyr bazarynda Täze ýyl dynç alyşyndan öň bolup geçdi. Surata düşürip başlanda, adamlar bir ýerden peýda bolup, özlerini bazar işgäri hökmünde tanatdylar we Söwda ministrliginiň bazary surata düşürmek hukugyny berýän rugsady görkezmegi talap etdiler ....
"Mende rugsat ýokdy we şonuň üçin bazaryň söwda meýdançalaryny surata düşürmäge rugsat bermediler. Sergi zalynda-da, bir söz bilen aýdylanda, nirede bolsa-da şeýle boldy"-diýip, S.Açylowa garaşsyz žurnalistleriň işini gadagan edýän ýörite görkezmeleriň ýurduň ýolbaşçylygy we aňtaw gullugyndan gelip çykmagynyň mümkindigini aradan aýyrmaýar. Şol bir wagtyň özünde, Azatlyk habarçysy ýerli ýaýlymlaryň arasynda radio ýaýlymlarynyň barha artýan meşhurlygy barada gürrüň edýär we bu ýagdaý orta we aşaky derejeli işgärleri wezipelerini ýitirmek gorkusy sebäpli garaşsyz žurnalistleriň hereketlerine täsir bildirmäge mejbur edýär.
S.Açylowanyň pikiriçe, telefonlary öçürmek ýa-da žurnalistlere aç-açan azar bermek praktikasyny birneme ýeňilleşdirse-de, Türkmenistanyň häkimiýetleri we esasanam orta derejeli işgärler Azatlyk habarçylarynyň işine oňaýsyz garaýarlar.
Türkmençeden terjime eden: Türkmenistanyň alternatiw habarlary (ANT)
Çeşme : Azatlyk radiosy
