Şu aýyň başynda, türkmen häkimiýetleri türkmen subkulturasynyň ajaýyp şahsyýeti Geldi Kärizowyň ýurtdan çykmagyna rugsat berdiler. Bu waka, adam hukuklaryny goraýjylar tarapyndan ýer ýüzünde iň repressiw ýurtlaryň biri hökmünde häsiýetlendirilen döwlet üçin gaty ajaýyp. Şeýle-de bolsa, bu ädimiň türkmen hökümeti tarapyndan awtoritar syýasatlaryny düýpli täzeden gözden geçirmegi ähtimal.
14-nji sentýabrda Kärizowa Moskwa uçmaga rugsat berildi we ol ýerde aýaly Ýuliýa Serebrýanik bilen duşuşdy. Soňra 20-nji sentýabrda Kärizowyň 14 ýaşly gyzy Sofiýa we gelni Ýelena gitmäge rugsat berildi we tutuş maşgala Russiýada jemlendi diýip, halkara adam hukuklary guramalary tarapyndan başlanan we Türkmenistandaky syýasy tussaglaryň ykbalyna ünsi çekmegi maksat edinýän “Olary diri görkeziň!” kampaniýasynyň beýanynda aýdylýar.
Kärizow, Ahal-Teke at tohumyny dikeltmek we wagyz etmek we bu ajaýyp haýwanlary garaşsyz Türkmenistanyň milli nyşanyna öwürmekde alyp barýan işleri üçin 1980-nji ýyllaryň ahyrynda halkara derejesinde atşynas diýip ykrar edildi. Atlaryň iň gadymy tohumlaryndan biri hasaplanýan Ahal-Teke atlary çydamlylygy we örän kyn şertlerde üstünlikli ýaşamak ukyby bilen tapawutlanýar. 1991-2006-njy ýyllar aralygynda ýurdy dolandyran diktator Saparmyrat Nyýazow ilki Kärizowa ýagşylyk etdi, hatda ony türkmen hökümetinde "Atlar boýunça ministr" edip belledi. Ýöne ýokary wezipeli adamlar bilen ýygy-ýygydan bolşy ýaly, Kärizow soňam göwnünden turmady we 2002-nji ýylda Nyýazow ony gözenegiň aňyrsyna taşlady.
Kärizow bäş ýyldan gowrak wagt bäri Türkmenistanyň türme sistemasynda, şol sanda gynamalara sezewar bolan Owadan-Depe türmesinde alty aýlap türmede oturdy, medisina kömegini almady we gaty horlandy. 2006-njy ýylda Nyýazowyň duýdansyz aradan çykmagyndan soň ýurduň täze lideri Gurbanguly Berdimuhammedow Kärizowa amnistiýa berdi, ýöne ýurtdan çykmagyny gadagan etdi.
Berdimuhammedowyň Ahal-Teke atlarynyň muşdagydygyny bellemelidiris. Hatda özüne "Halk atlary ösdürip ýetişdiriji" adyny dakdy we daşary ýurtly abraýly adamlara bedew sowgat etmek endigi bilen tanalýar. 2013-nji ýylda “Türkmen at gününde”- de bir oňaýsyz waka boldy - ýaryş wagtynda atyndan ýykyldy. Bu wakanyň wideosyny görmek Türkmenistanda jezalandyrylýan jenaýat.
Kärizowyň şu wagt gitmegine rugsat berilmegi tötänlik däl bolsa gerek. Bu, ÝHHG-nyň ýyllyk adam ölçeglerini durmuşa geçirmek ýygnagyndan (HDIM) birnäçe gün öň bolup geçdi. Warşawada geçirilen ýygnakda Ýewropanyň, Ýewraziýanyň, ABŞ-nyň we Kanadanyň raýat aktiwistleri aýry-aýry ştatlarda ýa-da tutuş sebitlerde adam hukuklaryny goramak meselelerini ara alyp maslahatlaşýarlar.
Bu ýylky çärede adam hukuklary toparlary Kärizowyň işini we türkmen hökümetiniň eden beýleki hukuk bozulmalaryny görkezmek isledi. Mundan başga-da, Berdimuhammedow 24-27-nji sentýabr aralygynda BMG-yň Baş Assambleýasynyň 70 ýyllyk sessiýasyna gatnaşmak üçin Nýu-Ýorka uçmak isleýär. Şunuň bilen baglylykda, Aşgabatyň Kärizowa ýurtdan çykmagyna rugsat bermek karary Warşawadaky we Nýu-Ýorkdaky türkmen işgärlerine edilýän basyşy ýeňilleşdirmek üçin bilkastlaýyn ädim ýaly bolup görünýär.
Berdimuhammedow takmynan on ýyl ozal häkimiýete geleli bäri özünden öňki lideriň guran awtoritar rejimini hasam güýçlendirdi. Adam hukuklary guramasy "Freedom House" Türkmenistany Demirgazyk Koreýa, Somali, Sudan we Siriýa bilen birlikde halkara adam hukuklaryny bozýanlaryň arasynda iň soňky reýtinginde "iň erbetleriň" hataryna goşdy.
Geçmişde bu ýurt ägirt uly tebigy gaz gorlaryna eýe bolup, Owganystan bilen serhetleşýändigi sebäpli Günbatar ýurtlary tarapyndan türkmen hökümetiniň tankytlarynyň azalmagyna sebäp boldy. Aşgabat bilen gatnaşyklar gurlanda, Ýewropa Bileleşigi we ABŞ hem türkmen uglewodorodlaryny, hem-de Türkmenistanyň Owganystandaky yslamçy söweşijilere garşy göreşde berýän kömegini göz öňünde tutdy. Emma bu faktorlaryň ähmiýeti soňky döwürde azaldy. Energiýa bahalarynyň çökmegi, Russiýa bilen söwdanyň peselmegi we ýeke-täk gaz alyjy hökmünde Hytaýa oňaýsyz garaşlylygy Türkmenistany kyn ýagdaýa saldy.
Şonuň üçin Berdimuhammedow, islän zadyny - gaz geçirijisini gurmak baradaky şertnamany almak üçin adam hukuklary babatynda eglişik etmek kararyna geldi. Nýu-Ýorkda, şübhesiz, Türkmenistan-Owganystan-Pakistan-Hindistan (TAPI) gaz geçirijisini gurmak meýilnamasyny öňe sürer. Bu taslama gaty uzak wagtlap saklandy, ýöne türkmen lideriniň Türkmenistandaky ykdysady ýagdaýy gowulaşdyrmak üçin ony ýerden çykarmaga synanyşjakdygyna ynanmaga esaslar bar. Energiýa bahalarynyň aşaklamagy türkmen gaznasyna ep-esli zyýan ýetirdi. Munuň iň göze görnüp duran alamatlarynyň biri, hökümetiň şu aýda sosial maksatnamalary azaltmagy yglan etmegi.
Berdimuhammedowyň Kärizowy boşatmak kararyna hökümetiň bähbitleri ugrundaky üýtgeşmäniň alamaty ýa-da däldigi entek belli däl. Ýurduň adam hukuklary baradaky erbet ýagdaýyny göz öňünde tutsaň, bu ähtimal däl. Bu “hoşniýetli hereketiň” ýurtda höküm sürýän kanunyň alamaty däldigini, diňe Berdimuhammedowyň despotizmini we eden-etdiligini görkezýändigini ýatdan çykarmaly däldiris.
BMG Baş Assambleýasynyň mejlisinde, şeýle hem bu çäräniň çäginde geçirilen ikitaraplaýyn ýygnaklarda Türkmenistan bilen gepleşiklerde korrupsiýa garşy göreş, şahsy azatlyklary üpjün etmek we demokratik institutlary berkitmek meselesi jemlenmeli. Çuňňur gurluş özgertmeleri bolmazdan, bir adamyň boşadylmagy diňe ikiýüzli front.
Ýazyjy barada: Sonýa Zilberman, Türkmenistanda adam hukuklary we daşky gurşaw meseleleri boýunça ýöriteleşen "Crude Accountability" gözegçilik guramasynyň işgäri.
Sonýa Zilberman http://russian.eurasianet.org/node/62506
