Seminary açan Helena Ranta (çäräniň guramaçysy bolan Finlýandiýanyň Helsinki komitetiniň wekili) Merkezi Aziýa sebitine bolan gyzyklanma we Fin jemgyýetinde, umuman Ýewropada gyzyklanmalar barada çykyş etdi. Aslynda, seminaryň maksady ýagdaýy anyklamak, ilkinji maglumatlary almakdy. Munuň üçin halkara adam hukuklary guramalaryndan Merkezi Aziýa respublikalarynda, jurnalistlerden we syýasatçylardan adam hukuklary boýunça öňdebaryjy hünärmenler çagyryldy.
Adam hukuklary boýunça halkara ligasynyň (ILHR) GDA ýurtlary üçin programma menejeri Petr Zalmaýew çykyş edip, Özbegistanda we Türkmenistanda adam hukuklary ýagdaýyny ÝHHG ýurtlarynyň arasynda iň erbet diýip atlandyrdy.
Erkin Ýewropa / Azatlyk radiosynyň Özbek gullugynyň başlygy Adolat Najimowa, ilki bilen dekabr aýynda geçiriljek parlament saýlawlary bilen baglanyşykly Özbegistandaky ýagdaý barada habar berdi. Gatnaşanlar syýasy partiýalar we olaryň haýsysynyň saýlawlara kabul edilendigi we haýsysynyň kabul edilmändigi barada maglumat aldylar. Hanym Najimowa söz azatlygy ýaly islendik professional jurnalist üçin şeýle möhüm mowzuga, şeýle hem Azatlyk radiosynyň habarçylarynyň Özbegistanda gündelik işlerinde ýüze çykýan kynçylyklara ünsi çekdi.
Ynsan Hukuklary "Memorial" Merkeziniň Merkezi Aziýasyndaky Adam Hukuklaryna Gözegçilik Maksatnamasynyň müdiri Witaliý Ponomarew, Türkmenistandaky umumy syýasy we jemgyýetçilik ýagdaýy barada gürrüň berdi, ähli Merkezi Aziýa respublikalaryndan iň bitarap Ýewropanyň tejribesiz gündelik hakykatlary üçin aýdyň, düýbünden ajaýyp bir mysal getirdi.
Gynansagam, Merkezi Ýewraziýa taslamasynyň bir bölümi hökmünde Açyk jemgyýet instituty tarapyndan döredilen Türkmenistan taslamasynyň ýolbaşçysy Erika Daly seminara gatnaşyp bilmedi.
Şeýle-de bolsa, onuň ýoklugy respublikadaky öňki we häzirki hökümete degişli bolmadyk guramalar baradaky hasabaty, täze döredilen Türkmenistanyň Helsinki başlangyjy tarapyndan taýýarlandy.
Ara alyp maslahatlaşmagyň dowamynda beýleki zatlar bilen birlikde Finlýandiýanyň öňki prezidenti Marti Ahtisaariniň Merkezi Aziýa respublikalaryna eden sapary hem ara alnyp maslahatlaşyldy. ÝHHG-nyň Daşkentde we Aşgabatda ýörite wekili tarapyndan berlen "seresaplylyk äheňi" tankyt edildi. Tomaşaçylaryň Nyýazowyň eden wagşylygy üçin Türkmenistany Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasyndan çykarmagyň zerurlygy barada aýdan sözleri W.Ponomarew tarapyndan aşakdaky ýaly işlenip düzüldi:
- Hatda Türkmenistany ÝHHG-den çykarmak meselesine diňe garamak oňyn rol oýnar. Ilki bilen, adam hukuklarynyň yzygiderli bozulýan öňki Sowet respublikalary üçin.
Sözüniň ahyrynda ÝHHG-nyň Mejlis mejlisiniň wise-prezidenti, Finlýandiýanyň mejlisiniň agzasy Kimmo Kiljunen çykyş etdi. Merkezi Aziýanyň problemalary bilen ÝHHG-nyň gyzyklanmasyny we aladasyny görkezmek üçin döredilen hasabaty, köpler üçin umumy ýerler ýaly bolup, ara alyp maslahatlaşmagy dowam etdirmek üçin goşmaça esas berdi.
Şonda-da, pikir etmek üçin. Galyberse-de, ÝHHG-nyň Mejlis mejlisiniň wise-prezidentiniň çykyşynda aýratynlyklaryň ýoklugy (şeýle hem jenap Ahtisaari Merkezi Aziýadan gaýdyp gelende hiç hili düşnükli beýannama ýa-da hasabatyň bolmazlygy) köp gepleşilýär. Görnüşinden, häzirki wagtda ÝHHG (we onuň şahsyýetinde Ýewropa) strategiki meýilnamalary ýok (hatda uzak möhletleýin), Merkezi Aziýa sebiti bilen baglanyşykly has ösen taktika ýok. Geljekki ýyllaryň global üýtgeşmelerinde onuň ähmiýetine düşünen Ýewropa, Russiýadan, ABŞ-dan, Hytaýdan we Yslam dünýäsinden soň iň soňky nobatda bolmakdan gorkýar (islendik tertipde bolup biler). Şol bir wagtyň özünde, öňde bolmakdan gorkýan ýaly bir duýgy bar - geçip gidenleriň birini kemsitmekden gorkýan ýaly. Sebäbi dünýä çalt we gutulgysyz bölünşige garaşýar. Täze bileleşikler we ýaranlar, öňki syýasylardan tapawutlylykda, diňe ykdysady bolar. Ýewropa kim bilen galjagyny entek bilenok we şonuň üçin hiç kimi kemsitmek islemeýär. Başga bir "ýöne" bar: hakykat şeýle, dünýä syýasy sahnasyndaky esasy oýunçylaryň strategiki taýdan täze ädiminiň netijelerini öňünden çaklap bolmaýar. Dünýä global geosyýasy üýtgeşmeleriň bosagasynda, beýle ýagdaýda kim täze tüweleýe özüni oklar? Bunuň üçin Ýewropa liderlerine Buşuň dar däl düşünjesi ýetenok.
Şeýlelik bilen, Merkezi Aziýada adam hukuklary bilen baglanyşykly meseleleriň we Ýewropanyň bu ugrundaky işleriniň, hökümet we hökümete degişli bolmadyk guramalaryň ykdysady we syýasy bähbitler bilen baglanyşykly boljakdygy hiç kim üçin syr däl. Şeýle-de bolsa, Ýewropa jemgyýeti özüni abstrakt gumanizmden has möhümdigini dünýä görkezen ABŞ-dan has demokratiýanyň we adam hukuklarynyň has yzygiderli çempiony hökmünde görkezýär.
Özbegistan we Türkmenistan, belki-de, Amerikanyň büdrän esasy synag soraglary bolsa gerek. Indi Ýewropanyň bu soraglara nähili jogap berjekdigi hakda pikir edýärin. Iki ýurduň halklarynyň ýakyn geljegi muňa baglydyr.
Igor Zaharow.
Fergana.Ru
