Türkmen häkimiýetleri, Germaniýanyň jemgyýetçilik telewideniýesiniň (ARD) ilkinji kanalyndan toparyň ýapyk we söweş sungaty oýunlaryny görkezmegine rugsat berenine ökünen bolsa gerek. Ondan öň bu kanal on üç ýyl ozal respublikada wideo düşürmäge rugsat almyşdy. Žurnalistler tarapyndan wideo düşürilen Aşgabatda geçirilen Aziýa oýunlary baradaky filmiň ýurduň hökümetini göwnünden turmazlygy gaty ähtimal. Filmiň döredijileri Türkmenistanyň paýtagtynda nähili işlediler we şol ýerde görüp biljek zatlaryny, soň bolsa nemes tomaşaçylaryna - DW-de görkezdiler.
Türkmenleriň adatdan daşary ajaýyp ýagdaýy barada nemes tomaşaçylaryna
Elbetde, nemes metbugatynyň Türkmenistana kän bir gyzyklanmasy ýok. Şeýle ýurduň bardygyny halk köpçüligi iň gowy bilýär we neşirlerde we hasabatlarda agzalýan sözlerini bir eliň barmaklary bilen hasaplap bolýar. Hawa, 2002-nji ýylyň ahyrynda döwlet agdarylyşygy synanyşygy we ajaýyp diktator Türkmenbaşy barada habarlar gelip gowuşdy. 2005-nji ýylda, “Ruhnamanyň” nemes diline terjimesi barada, belläp geçişimiz ýaly, iri nemes biznesiniň buýrugy bilen türkmenbaşa sowgat hökmünde - tebigy baýlyklara baý ýurt bu iş bilen gyzyklandy. Ýa-da Türkmenbaşynyň “Doýçe Bank”-dan geçen “gaz dollary” hakynda. Hawa, käwagt Türkmenistan metbugatda halkara gaz taslamalarynyň çäginde peýda bolýar.
Ine, indi - Türkmenistan we sport. Şeýle-de bolsa, geçen ýekşenbe, 15-nji oktýabrda WDR kanalynda görkezilen “Repressiýa bilen sport baýramy” (awtorlar: Olga Swiridenko we Robert Kemper, kameraçy Ýewgeniý Rudnyý) filmiň ady nemes žurnalistleriniň sport, syýasat hakda näçe kän bir gürleşmezlik kararyna gelendigini görkezýär.
Film, "Dowzahyň derwezeleri" diýlip atlandyrylýan Derwezänyň ajaýyp suratlary bilen başlaýar - hemişe ýanýan gaz ataşy, respublikanyň dünýäde bäşinji uly gaz gorunyň bardygyny, Aşgabatdan ýüz kilometr uzaklykda ýerleşýän bir obada düýäniň edil dagalýan görnüşlerini we paýtagtda ak-gar binalaryň suratyny ýatladýar.
Filmiň awtorlary gazyň bahasynyň arzanlamagy sebäpli ýurtda ýaşaýyş derejesiniň düýpgöter pese gaçandygyny bellediler. Ähli pul Aşgabat şäherine gidýär, ol ýerde gaz eksportynyň düzgünlerinden hakykatdanam peýdalanýan biri - Türkmenistanyň ilkinji prezidenti Saparmyrat Nyýazowyň öňki diş lukmany Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow oppozisiýany basyp ýatyrdy we başgaça pikirleri türmä iberdi. Filmiň awtorlarynyň aýtmagyna görä, ýurtda Berdymuhamedowyň töwereginde şahsyýet kulty agdyklyk edýär we onuň syýasy rejimi dünýäde iň rehimsiz ýurtlardan biridir.
Aziýa oýunlary, Türkmenistanda Saglyk ýyly we 8 milliard “Gaz dollary”
Soňra tomaşaçylary ýurduň saglygynyň howandary hökmünde çykyş edýän prezident bilen tanyşdyrýarlar. Ine, Berdimuhammedow sport zalynda, myşsalaryny ösdürýän dambelleri bilen ministrler bilen gurşalan. Her kim birmeňzeş ýaşyl reňkli eşik geýýär. Ynha, türkmen habarlar gullugyndan gimnastika sapaklaryny görkezýän käbir suratlar - bu hemmeler üçin hökmany, sebäbi 2017-nji ýyly prezident “saglyk ýyly” diýip yglan etdi.
Bu tötänlik däl. 2017-nji ýylyň sentýabr aýy Türkmenistanda geçiriljek Aziýa oýunlarynyň wagty. Bu oýunlar Merkezi Aziýanyň taryhynda iň uly sport wakasydyr. Olara 65 ýurtdan 6 müňe golaý türgen gatnaşdy. Aziýa oýunlary üçin täze ýaryş toplumlary we howa menzili guruldy. Filmiň awtorlary, Human Rights Watch guramasynyň (HRW) maglumatlaryna salgylanyp, olaryň umumy bahasy 8 milliard dollardygyny aýtdy.
WDR - Aziýa oýunlaryny görkezmäge hukugy ýok
Nemes telewideniýe işgärleri bu oýunlar üçin akkreditasiýa aldylar. Şeýle-de bolsa, bäsleşigiň özüni surata düşürip bilmediler. Olga Swiridenkonyň DW bilen söhbetdeşlikde düşündirişi ýaly akkreditasiýanyň iki görnüşi bar: ýaryşlary özleri görkezmäge hukugy bar we ýok. Çäräni ýaýlyma bermek hukugyny almak üçin WDR Aziýanyň Olimpiýa Geňeşinden (AOG) öňünden gol çekmek barada şertnama aldy, bu şertnamanyň guralyşy, wakalaryň özleri ýa-da belli adamlar, hemaýatkärleri barada möhüm hasabat bermezlik borjuny öz içine alýardy.
Žurnalistler bu borç bilen agzyny ýapmadylar we DW söhbetdeşiniň belleýşi ýaly, bäsleşige diňe tomaşaçy hökmünde gatnaşyp bildiler. Şeýle-de bolsa, olaryň başga bir maksady bardy: Türkmenleriň Oýunlar barada näme pikir edýändiklerini bilmek. Galyberse-de, žurnalistler HRW we beýleki adam hukuklary guramalary bilen söhbetdeş boldular we Türkmenistanda durmuşyň üýtgeşik tarapy däl-de, hakyky maglumatlary barada maglumat aldylar.
“Repressiýa bilen sport baýramy”-nyň awtorlary indiki wakany aýdýarlar. Ol ýerde bir gezek daşary ýurtdaky adam hukuklary guramalarynyň biriniň kömegi bilen habarlaşyp bilýän adam hukuklaryny goraýjyny çagyrdylar. Ertesi gün Aşgabatda boljak ýygnak barada ylalaşmagy başardylar. Emma iki sagat geçenden soň, raýatlar Olimpiýa obasynyň çäginde ýerleşýän myhmanhana otagynyň gapysynda peýda bolup, gizlin gulluklaryň ýygnak barada bilýändiklerini, žurnalistler obany terk etseler, ýurtdan çykaryljakdyklaryny aýtdylar. German teleýaýlym işgärleri hiç hili töwekgelçilik etmediler we talaplary ýerine ýetirdiler.
WDR bilen geçirilen söhbetdeşlikde Olga Swiridenko žurnalistleriň ýörite hyzmatlaryň peýda bolmagyna we ýurtdan çykarylmak howpuna taýyn däldigini aýtdy. Onuň sözlerine görä, myhmanlaryň bardygyny ýa-da näme etmek isleýändiklerini bilmek üçin otaga yzygiderli jaň edip başladylar. Swiridenko: "Biz metbugat konferensiýalaryna gatnaşmaga mejbur bolduk, olaryň aýdyşy ýaly hökmanydy, bizi alarlar we şol ýere äkiderler" -diýdi.
AOG, oňyn metbugat we Aşgabat bazaryndaky söhbetdeşlikler
AOG metbugat ýygnagynda žurnalistler adam hukuklaryny goraýjyny çagyrandan bir gün soň, onuň tehniki direktory Huseýn al-Musallam metbugata ýatlatdy, AOG-nyň Aziýa oýunlaryny gurnaýjylara Aziýada sporty ösdürmäge kömek etmek islemeýän we bu ösüş barada “oňyn” maglumatlary ýaýratmaýan metbugat bilen hyzmatdaşlyk etmezligi tabşyrandygyny aýtdy.
Ýörite hyzmatlar peýda bolansoň, Germaniýaly žurnalistler diňe Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň işgärleri hökmünde özüni tanadýan esgerler bilen Olimpiýa obasyndan çykdylar. Islendik garaşsyz iş düýbünden mümkin däldi. Köp ynandyrandan soň, esgerler şäher bazarynda surata düşürmegi gurnamaga razy boldular, ýöne kameranyň öňünde muny etmekden utanman, söhbetdeşlerine üns berdiler we görkezme berdiler.
Soňra filmiň awtorlary Skype arkaly adam hukuklary aktiwisti bilen habarlaşmagy başardylar, ýöne ol gaty alada galdy we ýörite hyzmatlaryň oňa oýunlar barada erbet zat aýtsa, myhmanlar gideninden sonra türmä basyljakdygyny aç-açan aýdandygyny habar berdi. Halkara olimpiýa komiteti žurnalistleriň hukuklarynyň bozulmagy barada näme aýdar?
Žurnalistler Pragadaky alty ýyl türkmen türmesinde oturan meşhur türkmen atçyşynasy Geldi Kärizowdan Türkmenistandaky türmä iberilýän adamlara näme bolýandygyny öwrendiler. Ol öz gözleri bilen gören ýenjilmegi we gynamalar hakynda gürrüň berdi.
HRW-den Reýçel Denber film tomaşaçylaryna Aziýa oýunlarynyň Türkmenistandaky adam hukuklary ýagdaýyny ep-esli ýaramazlaşdyrandygyny aýtdy. “Dekabr aýyndan bäri duşuşmagy teklip edip, AOG-a bäş hat iberdik. AOG bir gezek hem täsir bildirmedi. Hawa, AOG Türkmenistandaky adam hukuklary ýagdaýynyň özüne mälim däldigini aýdyp biler. Emma Halkara Olimpiýa Komitetiniň bu barada näme diýjekdigine haýran”-diýdi. Halkara olimpiýa komiteti, öz gezeginde, Aşgabatdaky oýunlar bilen hiç hili baglanyşygynyň ýokdugyny we žurnalistleriň işine çäklendirmeler girizilmegi üçin degişli žurnalist guramalaryna ýüz tutmalydygyny aýtdy.
Olga Swiridenko DW bilen söhbetdeşlikde Türkmenistana saparyndan ozal bu ýurtda köp sanly adam hukuklarynyň bozulýandygyny, şol sanda Aziýa oýunlary bilen baglanyşykly habarlydygyny aýtdy. “Mysal üçin, adamlaryň öýlerinden nädip kowlandygy barada. Syýasy tussaglar hakda. Emma bu taraplaryň hemmesini bu filme goýup bilmedik. Ähli žurnalist meýilnamalaryny paýlaşdy: "Belki, maksatnamalaryň birinde munuň üçin wagt tapyp bileris". Adyny esaslandyrýan film, kyssaçynyň şeýle diýmegi bilen tamamlanýar, Türkmenistandaky sport diktaturanyň güýçlenmegine goşant goşýar.
Witaliý Wolkow
Dw.com
