NBCA synçylary Iňlis “The Economist” žurnalynyň analitiki bölümi Economist Intelligence Unit bölüminiň beren bahasy Merkezi Aziýanyň iki ýurduny 2010-njy ýylyň Demokratiýa indeksiniň aşagynda goýmagy bilen ylalaşýarlar. Ýöne ýerli teswirçiler Türkmenistanyň we Özbegistanyň şu ýyl demokratiýa tarap kiçijik ädim ätmäge mümkinçilikleriniň bardygyny aýdýarlar. Geçen ýylyň ahyrynda neşir edilen 2010-njy ýylyň Demokratiýa indeksinde dünýäniň elli alty ýurdy awtoritar, Özbegistan 164-nji, Türkmenistan 165-nji, diňe Çad we Demirgazyk Koreýadan öňe geçdi.
2010-njy ýylyň reýtingini taýýarlanda dünýäniň 167 sebtiniň ýagdaýy seljerildi, olar hökümetiň dört görnüşiniň birine görä ulgamlaşdyryldy: “Doly demokratiýa”, “Demokratiýa ýeterlik däl”, “Gibrid rejim”, “Awtoritar rejim”.
Demokratiýa indeksi, üçünji neşirinde, bilermenleriň baha beriş usulyýetine we jemgyýetçilik pikir soralyşyklaryna esaslanýar we demokratiýanyň bäş esasy görkezijisiniň ýagdaýyny ölçeýär: saýlaw prosesi we plýuralizm, hökümetiň görkezijileri, syýasy gatnaşmak, syýasy medeniýet we raýat azatlyklary.
NBCA bilen geçirilen söhbetdeşleriň pikiriçe, demokratiýa üçin teklip edilýän görnüşler öz ýurtlarynda ulanylmaýar. Özbegistanda we Türkmenistanda erkin metbugat ýa-da syýasy oppozisiýa ýok, aktiwistler we garaşsyz žurnalistler yzarlanýar we türmä basylýar, rejime biwepalyk edýän raýatlaryň gara sanawlary bar we prezidentleriň çäksiz güýji bar. Bu, iki ýurduň konstitusiýalarynda, hökümet şahalaryny bölmek we kazyýet ulgamlarynyň garaşsyzlygynda göz öňünde tutulan raýat we syýasy hukuklara we azatlyklara garamazdan bolup geçýär.
Türkmenistanyň paýtagty Aşgabatdan metbugat synçysy: "Bizde öz raýatlaryny kemsidýän nusgawy awtoritar rejim bar" -diýdi. - Adamlar elhenç ýerlere düşmezlikleri üçin gözlerini ýokary galdyrmaga het edip bilmeýärler; adamlar hemme zatdan gorkýarlar we buny biri-birine aýdýarlar.” Daşkendiň bilermeni Ronaş Dustow: "Özbegistanda hiç kim özüni erkin adam ýaly duýmaýar" -diýdi. Dustowyň pikiriçe, hakyky raýat azatlyklarynyň ýoklugy, biperwaýlygy, başgalara ynamsyzlygy we geljeginde näbellilik duýgusyny döretdi.
Bilermen: "Özbegistanda diňe bir adam öz pikirini aýdyp biler, galanlaryň köpüsi diňe iň ýokary görkezmeleri diňlemek we ýerine ýetirmek" -diýdi. "Hökümetiň alyp barýan işleri, ýolbaşçylar tarapyndan islendik bahadan kesgitlenen umumy ugry berjaý etmekden ybarat".
Bu garaňky baha berilmegine garamazdan, ýerli hünärmenler bu awtoritar döwletlerde demokratiýanyň ösmegine mümkinçilikleri görkezdiler. Mysal üçin, Aşagabatly bir synçy, onuň pikiriçe, häkimiýetler indi "öňüni alyp bilmeýärler" we gowulara az umyt berýän üýtgeşmelere ünsi çekdi.
“Häkimiýetler internedi gadagan edip bilmeýärler. Çäklendirýärler, ýöne gadagan edip bilmeýärler "-diýdi. "Bu, biziň üçin demokratik dünýä üçin penjire."
Ýene bir mysal, ozal durmuşa geçirilmedik Türkmenistanda Ýewropa Bileleşiginiň halkara adam hukuklary taslamasynyň açylmagy.
Bolgariýadan Türkmen Helsinki Adam Hukuklary Gaznasynyň başlygy Täjigül Begmedowa: "Birnäçe wagtdan soň gutulgysyz bir proses başlap biler" -diýdi. - Daşary ýurtda okap, erkinlik alan bir nesil ulalýar. Olar başgaça pikir edýärler, häkimiýetleriň manysyz hereketlerini kabul etmeýärler we deň-duşlary bilen bu barada pikir alyşýarlar."
Begmedowanyň pikiriçe, eger türkmen häkimiýetleri hakykatdanam demokratiýalaşmak isleýän bolsalar, üýtgeşiklige tarap aýgytly ädimler ätmeli we muny ýokary derejeden yglan etmeli däl-de. Adam hukuklaryny goraýjy aktiwist: "Ilki bilen, Saparmyrat Nyýazowyň öňki rejimini ýazgarmaly, syýasy tussaglary dikeltmeli, ýurdy durgunlykdan çykarmak üçin maksatnama düzmeli, wezipeli hünärmenleri çekmeli" -diýdi. "Şol bir wagtyň özünde, Gyzyl Haç, Amnesty International, Human Rights Watch guramasynyň hünärmenlerine ýurda girmäge we olar bilen egin-egne işleşmäge rugsat bermeli."
Özbegistanda demokratiýanyň başlangyjy hem şuňa meňzeş görnüşde bolup biler. “Prezident tarapyndan raýat jemgyýetiniň döremegi we ösüşi barada ... syýasy partiýalaryň we habar beriş serişdeleriniň işjeňligini güýçlendirmek baradaky pikirler azda-kände durmuşa geçirilse, bu ýurduň demokratik ösmegi üçin eýýäm ýeterlikdi" diýip, Dustow aýdýar.
http://iwpr.net/node/49842
