2010-njy ýylda, Gurbanguly Berdimuhammedowyň prezidentliginiň dördünji ýylynda, Türkmenistanyň häkimiýetleri Nyýazow döwrüniň repressiw usullaryna gaýdyp barmaklaryny dowam etdirdiler. Saparmyrat Nyýazow ölenden soň ilkinji iki ýyl, sosial syýasatynyň iň ýigrenji taraplarynyň ret edilmegi bilen bellendi, ýöne soň tersine öwrülişik bolup başlady. Hökümet HDB jemgyýetçilik guramalaryna we aýry-aýry aktiwistlere edilýän basyşy artdyrdy; 2009 - 2010-njy ýyllarda hereket azatlygy bilen ýagdaýyň ep-esli ýaramazlaşmagy boldy, köp raýatyň ýurtdan çykmagyna rugsat berilmedi; Hökümet bilim ulgamynda gaýragoýulmasyz özgertmeleri dowam etdirmegiň deregine, okamak üçin daşary ýurtlara gitmek üçin agyr bir prosedura girizdi we Nyýazowyň “Ruhnamasy” esasynda uniwersitetlere giriş synagyny saklady. Internet sahypalaryna girmek petiklendi we käbir çap edilen materiallaryň ýurda getirilmegi gadagan edildi. Tussag edilýän ýerler daşarky gözegçilik üçin ýapyklygyna galdy. Daşary ýurtlar we halkara guramalar bilen gatnaşyklaryň mundan beýläk-de giňelmegi adam hukuklary üçin hakyky netijeler bilen utgaşmady.
Raýat jemgyýeti.
Ýurtda bar bolan repressiw atmosfera garaşsyz HDB jemgyýetçilik guramalaryny guramak we işlemek mümkinçiligini köplenç aradan aýyrdy. Soňky ýyllarda hasaba alynmak üçin ýüz tutmalar ýok diýen ýaly.
2010-njy ýylyň 30-njy sentýabrynda Prezident Içeri işler ministrliginiň işgärlerini "demokratik, kanuny, dünýewi döwletimize töhmet atýanlara garşy çözüp bolmajak söweşiji" bolmaga çagyrdy. Bir gün öň emeli hemra teleýaýlymy Wenada ýerleşýän Türkmen adam hukuklary başlangyjyna ýolbaşçylyk edýän sürgün edilen aktiwist Farid Tuhbatullin bilen söhbetdeşlik ýaýlyma berdi. Soňky günlerde bu HDB jemgyýetçilik guramasynyň web sahypasy haker hüjümi bilen petiklendi we türkmenleriň ýörite gullugynyň Tuhbatulline garşy fiziki taýdan jeza bermegi meýilleşdirýändigi barada ygtybarly maglumatlar peýda boldy.
Iýun aýynda Türkmenistanyň häkimiýetleri Tuhbatulliniň öňki klasdaşlary we ogullarynyň mugallymlary bilen “gepleşik geçirip” başlady. Iň azyndan üç ýagdaýda maşgala bilen gatnaşyklaryny kesmeseler, dönüklikde aýyplajakdyklary barada haýbat etdylar.
2009-njy ýylyň dekabrynda ýurtda galan iň soňky halkara ynsanperwer guramasy bolan "Serhetsiz lukmanlar", hökümetiň taslama tekliplerini tassyklamakdan birnäçe gezek ýüz öwürmeginden soň, Türkmenistandaky ofisini ýapmak kararyna geldi.
ÝHHG-nyň we BMG-nyň ýurtdaky işleri seminarlar we tehniki kömek bilen çäklenýär.
2010-njy ýylda türkmen wekiliýeti üçünji ýyl aktiwistleriň ÝHHG-nyň adam ölçeglerine syn konferensiýasyna gatnaşmagynyň öňüni almaga synanyşdy. Soňkular hasaba alnanda resmi wekiliýet konferensiýadan çykdy.
Metbugat azatlygy.
Metbugat azatlygy düýbünden ýokdy. Çap we elektron habar beriş serişdeleriniň hemmesi diýen ýaly döwlet tarapyndan gözegçilik edilýärdi. Daşary ýurt habar beriş serişdeleriniň wekilleri köplenç ýurda girip bilmediler we soňky ýyllarda ýerli habarçylara garşy hüjüm, azar bermek we beýleki gorkuzmalar boldy.
Köp saýtlara girmek petiklendi, internet kafelere gelýänler pasport görkezmeli boldular we häkimiýetler tarapyndan elektron hat alyşmalar gözegçilik astynda saklandy.
Ýurduň içinde haýsydyr bir syýasy äheňli daşary ýurt gazetlerini we žurnallaryny almak gaty kyndy. Daşary ýurt çap edilen maglumatlaryň serhetde konfiskasiýa edilendigi mälim. 2010-njy ýylyň awgust aýynda prezident "häzirki wagtda öndürilýän içerki neşir önümleriniň mukdary ýurduň içerki zerurlyklaryny kanagatlandyrmak üçin ýeterlikdir we olary import etmegiň zerurlygy ýok" -diýdi. Gümrük gullugyna "pes hilli, pes derejeli neşir we wideo önümleriniň daşary ýurtlardan girmeginiň öňüni almak üçin zerur çäreleri görmek" tabşyryldy.
Hereket azatlygy.
Resmi däl gara sanaw ulgamy arkaly häkimiýetler daşary ýurda gitmek hukugyna, esasanam, göçüp gelen dissidentleriň, aktiwistleriň we garyndaşlaryna garşy esassyz gatyşýarlar.
16-njy iýulda serhetçiler Umida Jumabaýewany Gazagystana goýbermediler, ol 2009-njy ýylda toslama işde tussag edilip, adalatsyz iş kesilip, ýurtdan deportasiýa edilen ekolog Andreý Zatoka kömek etdi. 28-nji iýunda raýat aktiwistleri Annamämmet we Ýelena Mýätiýewlere bejergi almak üçin daşary ýurda gitmägine rugsat berilmedi. Olara, kazyýet işi halkara jemgyýetçiliginden ses alanyndan soň, diňe 10-njy iýulda gitmäge rugsat berildi.
Azatlyk radiosynyň habarçysy Gurbansoltan Açylowa we maşgalasy ençeme ýyllap häkimiýetler tarapyndan ýanalýardy we daşary ýurda gitmäge rugsat berilmeýär. 12-nji iýunda ogly Muhammetmyrat öz janyna kast etdi. Bir aýdan soň migrasiýa gullugyndan onuň adyna çykyş rugsady berildi.
2009-njy ýylda Türkmenistan okamak üçin syýahaty gaýtadan işlemäge kyn prosedura girizdi, netijede ýüzlerçe ýaşlar daşary ýurt hususy uniwersitetlerinde okamak üçin syýahat edip bilmedi. 2010-njy ýylyň awgustyna çenli Amerikanyň Merkezi Aziýa uniwersitetiniň (Gyrgyzystan) talyplaryndan başga köp adam gitmegi başardy. 2010-njy ýylyň dowamynda Bilim ministrligi, serhetçiler we migrasiýa gullugy beýle saýlamagyň sebäplerini hiç hili düşündirmediler - ýazmaça haýyşlaryň hemmesi adaty jogap aldy - ret edildi; 2010-njy ýylyň sentýabryna çenli pasportynda dogry gyrgyz wizasy bolan adamlara Türkmenistandan çykmaga rugsat berilmedi.
Iýul aýynda hökümet rus pasporty bolan türkmen raýatlaryna rus wizasy bolmasa Russiýa gitmegini gadagan etdi. Türkmenistan 2003-nji ýylda Russiýa bilen goşa raýatlyk şertnamasyndan ýüz öwürdi, ýöne 2010-njy ýylyň iýulyna çenli rus pasportlarynyň eýelerine Russiýa gitmek üçin ulanmaga rugsat berildi.
Syýasy tussaglar we jeza ulgamy.
Öňki ýyllarda bolşy ýaly, bu mesele bilen baglanyşykly gizlinlik sebäpli syýasy tussaglaryň takyk sany näbelli bolup galdy. Görnükli syýasy tussaglaryň arasynda adam hukuklary guramalary bilen hyzmatdaşlyk eden Anngurban Amanglyjow we Sapardurdy Hajyýew, şeýle hem syýasy dissident Gulgeldi Annanyýazow bar.
Fewral aýynda iki sany daşary ýurtly adam hukuklary topary Türkmenistanyň türme ulgamynda aşa köp adam ýygnamak, kemsidiji çemeleşme, korrupsiýa we jemgyýetçilik gözegçiliginiň bolmazlygy ýaly çynlakaý meselelere salgylanyp hasabat çap etdi. Prezident Gurbanguly Berdimuhammedowyň täsiri görlüp-eşidilmedik derejede boldy - meseleleri boýun aldy we çäre görjekdigini aýtdy. Şeýle-de bolsa, jenaýat kodeksine soňraky üýtgetmeler hasabatda gozgalýan esasy meseleleri çözmedi. Hiç bir hökümetara ýa-da hökümete degişli bolmadyk halkara guramasy tussag edilýän ýerlere girip bilmedi.
Maşgala durmuşyna gatyşmak.
Türkmenistanda daşary ýurtlular bilen nikalaryň hasaba alynmagy barada aýdylmadyk gadaganlyk bar, bu türkmen wizasyny almak kynlygy bilen maşgalalaryň aýrylmagyna sebäp bolýar. Aprel aýynda Türkmenistanyň raýatlary bilen durmuş guran 30 töweregi aýal öz ýurdy hökmünde Türkmenistanda doglan we önüp-ösen kämillik ýaşyna ýetmedik çagalary bilen Özbegistana deportasiýa edildi.
2009-njy ýylyň oktýabr aýynda 500 töweregi eýranly türkmen garyşyk maşgalalaryň aýrylmagyna garşy köpçülikleýin beýannama berdi. Hususan-da, türkmen häkimiýetleriniň türkmen raýatlygy bolmadyk maşgala agzalaryna uzak möhletli wiza bermekden ýüz öwürýändiklerini öňe sürdüler.
Din azatlygy.
Terrorçylyga garşy yglan edilmedik kampaniýa, "Wahhabileri" yzarlamagy öz içine alýardy, sebäbi häkimiýetler prawoslaw yslam dinine uýýanlara aç-açan salgylanýar. Şeýlelik bilen, iýun aýynda Daşoguzly bir molla öýünde düşürilmedik granat tapylandan soň üç ýyl azatlykdan mahrum edildi, granat kazyýet işinden soň syrly ýitirim boldy. Polisiýa ähli dindarlary sakgallaryny syrmaga mejbur etdi.
Aprel aýynda musulman ruhanysy Şiri Geldimyradow we üç ogly ýarag saklamakda aýyplanyp tussag edildi. Bu hasabaty ýazylanda, ogullarynyň hemmesi gözenegiň aňyrsynda. Iýun aýynda Geldimyradow tussaglykda aradan çykdy.
Reýdler hasaba alynmadyk dini toparlaryň ýygnanýan ýerlerinde amala aşyrylýar. Ýöriteleşdirilen halkara gözegçilik jemgyýetçilik guramasy “Forum 18”, 2009-njy ýylyň dekabrynda Daşoguzdaky Baptist jemagatyna garşy şeýle reýd barada hasabat berdi. Dini edebiýat imanlylardan konfiskasiýa edildi, ybadathana işgärleri sorag edildi we doga ýygnaklaryna gatnaşmazlyk barada ýazmaça beýannama gol çekmeli boldular. 2010-njy ýylyň iýun aýynda ýene-de birnäçe adamdan şuňa meňzeş beýannama alyndy.
2010-njy ýylyň 21-nji oktýabrynda Bütindünýä Pentekostal ybadathanasynyň yşygynyň ruhanysy Ilmyrat Nurlyýew haýyr-sahawat sadakalarynyň galplaşdyrylan işi bilen dört ýyl azatlykdan mahrum edildi. Prokuratura görä, ol ybadathana gelen dört adamdan galp pul talap edipdir. Mundan başga-da, pida bolanlaryň köpüsi talaňçylygyň amala aşyrylandygy aýdylýan döwürde gözenegiň aňyrsynda bolupdy, ýene ikisi kazyýetde görkezme bermedi. Başlyk kazy, goranmak tarapynda diňe üç sany şaýadyň diňlenişigini diňledi, aklawça kazyýetiň göçürmesi wagtynda berilmedi. Bu jemgyýetiň ýygnaklary eýýäm 2008-nji ýylda dargadyldy we ruhanynyň özi we dindarlary birnäçe ýyllap resmi häkimiýetler tarapyndan ýanaldy.
20-nji iýunda Gökdepe şäherinde iki günlüğine doga we Injil okamak üçin şähere gelen 47 protestant tussag edildi. Iman edenler daň atýança polisiýa gözegçiliginde saklandylar, sorag edildi we boşadyldy.
Iýegowa şaýatlary wyždan taýdan boýun gaçyrandyklary üçin türmä basylmagyny dowam etdirdiler, hasabat ýazylanda azyndan sekiz adam tussag edildi.
Esasy halkara oýunçylar.
Halkara jemgyýetçiliginiň öňdebaryjy aktýorlary, Türkmenistanyň energiýa çeşmeleri we bähbitli pozisiýasy bilen gyzyklanyp, adam hukuklary ýagdaýyny işjeň tankytlamakdan saklanmagyny dowam etdirdiler. Bu, esasanam 1998-nji ýylda adam hukuklary sebäpli doňdurylan kanunlary işjeň durmuşa geçiren Ýewropa Bileleşigi bilen baglanyşykly has göze ildi.
Hyzmatdaşlyk we ylalaşyk şertnamasy, özgertme bilen baglanyşyk talap etmezden ýerine ýetirildi. Bu hasabatyň ýazuw wagtynda şertnama Ýewropa Parlamentiniň tassyklamagyna garaşýardy. Ilkinji oňyn maslahat uly jedeller döretdi. Hyzmatdaşlyk we Ylalaşyk şertnamasy ÝB-ne agza iki döwletiň: Fransiýa we Angliýanyň parlamentleri tarapyndan tassyklanmalydyr. Aprel aýynda Fransiýanyň mejlisiniň daşary gatnaşyklar komiteti hökümetiň adam hukuklary ýagdaýynda käbir gowulaşmalar gazanylýança, şol sanda syýasy tussaglar Amanglyjowyň we Hajyýewiň boşadylmagyny tassyklamak üçin şertnamany tassyklamakdan ýüz öwürmegi maslahat berýän karar kabul etdi.
BMG-nyň Baş sekretary Pan Gi Mun aprel aýynda Türkmenistana eden sapary wagtynda adam hukuklary meseleleri barada aç-açan çykyş etdi, esasanam BMG-nyň ýörite habarçylaryna ýurdy açmagyň we türmelerdäki şertleri gowulandyrmagyň zerurdygyny aýtdy.
Ýewropanyň Dikeldiş we Ösüş Banky, aprel aýynda kabul edilen Türkmenistan üçin täze ýurt bähbitlerinde, hyzmatdaşlygyň derejesini ýokarlandyrmak hukugyny saklap, döwlet pudagyny maliýeleşdirmekden düýbünden ýüz öwürmek syýasatyna bölekleýin täzeden garady. Beýleki tarapdan, adam hukuklary boýunça anyk maksatlar düzüldi we ÝDÖB-dan hyzmatdaşlygyň derejesiniň hökümetiň bu maksatlara ýetmegine bagly boljakdygy aç-açan beýan edildi.
HRW
