Ýewropaly hünärmenler soňky ýyllarda Merkezi Aziýadaky ýagdaýyň ýaramazlaşandygyny we Ýewropa Bileleşiginiň sebit üçin bähbit kabul edeninden soň hem bu aladaly öňegidişlige täsir edip bilmejekdigine ynanýarlar.

Oktýabr aýynyň ikinji ýarymynda Bonnda geçirilen ýygnakda Merkezi Aziýanyň ösüşine gözegçilik edýän Ýewropanyň dürli gözleg institutlarynyň hünärmenleri sebitdäki energiýa howpsuzlygy we demokratik ösüş meselelerini ara alyp maslahatlaşmak üçin ýygnandylar. Olaryň baha bermegine görä, soňky bäş ýylda Merkezi Aziýadaky ýagdaý ýaramazlaşdy we howpsuzlyk derejesi peseldi.

"Zorluk ýyly"

Stokgolm Halkara Parahatçylyk Barlag Institutynyň (SIPRI) bilermeni Neil Melwin, Gyrgyzystanyň ýagdaýyna salgylanyp, Gyrgyzystanyň günortasyndaky kazyýet işleriniň ýagdaýlaryny göz öňünde tutup, şu güne çenli dowam edýändiginine 2010-njy ýyla “zorluk ýyly” diýip baha berdi.

ÝB-niň Merkezi Aziýa boýunça ýörite wekili syýasy geňeşçisi Jennifer Zehring Merkezi Aziýadaky ýagdaýy kyn diýip atlandyrdy. Onuň pikiriçe, sebitde "käbir ugurlarda öňegidişlik bolmady, hatda käbir sebitlerde yza çekişlik boldy, esasanam adam hukuklary we köpçülikleýin habar beriş serişdeleri babatynda" diýdi. Şol bir wagtyň özünde, köp bilermenler ÝB-niň Merkezi Aziýa garşy bähbitleriniň netijelerinden lapykeçlik bildirdiler, ýöne barlygynyň oňyn hakykatyny ykrar etdiler.

Germaniýanyň hyzmatdaşlygy we ösüş institutynyň gözlegçisi Jörg Gräwingholt, ÝB bähbitleriniň çylşyrymlylygy iki zatdan ybarat diýdi. - Birinjisi, ileri tutulýan ugurlar diýlip atlandyrylýan mowzuklaryň gaty uzyn sanawy. Şeýle sanaw bilen “ileri tutulýan” ugurlar sözüniň manysy ýitýär. Beýleki tarapdan, Ýewropanyň energiýa pudagyndaky gysga möhletli bähbitlerinden adam hukuklary we demokratiýalaşdyryş meseleleri has möhümdir, Merkezi Aziýada näçe energiýa gorunyň bardygyny takyk bilmeýändigimizi göz öňünde tutsak, kabul edilen bähbitleri durmuşa geçirmek we ykrar etmek üçin syýasy erk hem ýokdy." Neil Melwin bu meselede Brýusseliň “serişdeleri dargatmazlygy we az sanly taslamalara ünsi jemlemeli däldigini, mysal üçin, türkmen gazyny almak üçin minnetdarlyk bolmaýan synanyşyklardan ýüz öwürmelidigini” aýtdy.

"ÝB Oşda ýatyp galdy"

Hünärmenler, Özbegistanyň Andijan şäherinde 2005-nji ýylyň maý aýynda bolup geçen wakalaryň gaýtalanmazlygy üçin Merkezi Aziýa garşy bähbitleri kabul eden Ýewropa Bileleşiginiň 2010-njy ýylyň iýun aýynda Oşda bolup geçen wakalary öňünden görüp we öňüni alyp bilmeýändigini aýtdy. Neil Melwin: "ÝB-iň Oşda ýatyp galandygyny boýun almalydyrys" -diýdi.

Jörg Grawinghöltyň pikiriçe, Ýewropa Bileleşigi beýleki oýunçylar bilen umumy pikir bar bolan meselelerde, esasanam Russiýa bilen Merkezi Aziýada howpsuzlyk meselelerinde birleşip bilmedi. Beýleki gurluşlaryň roly we ähmiýeti azalýar; Mysal üçin, bilermenleriň umumy pikirine görä Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasy ýylsaýyn “maýyp ördek” bolup başlaýar.

ÝB bähbitleriniň Merkezi Aziýa ýurtlary üçin esasy ileri tutulýan ugurlaryndan biri sebitiň energiýa çeşmelerine, esasanam Türkmenistanda elýeterlilik gazanmakdyr. Şol bir wagtyň özünde, ÝB energiýa meseleleriniň çözgüdini demokratik ösüş we bu ýurtdaky adam hukuklary bilen ýagdaýy gowulaşdyrmak bilen gönüden-göni baglanyşdyrýar.

"Berdimuhammedowyň ýeňýän töwekgelçilikli oýny"

Hünärmenler, energiýa importynyň ugurlaryny diwersifikasiýa etmek wezipesini öz üstüne alan ýewropalylaryň, hususan-da Günorta koridor (ýol) diýlip atlandyrylýan ugurda “örän töwekgelçilikli oýna girendigini” aýtdy, “Eurasian Transition Group” hökümete degişli bolmadyk guramanyň başlygy Maýkl Laubşyň aýdyşy ýaly: "Ýewropa, Berdimuhammedowyň ýeňiş gazanjak oýnuny oýnamagy töwekgelçilik edýär"-diýdi.

Hünärmenleriň pikiriçe, aşakdaky soraglar açyklygyna galýar: Türkmenistanda gaz gorlarynyň göwrümi, Hazar deňziniň bölünişi we kanuny ýagdaýy we Türkmenistan bilen Azerbaýjanyň arasyndaky çylşyrymly gatnaşyklar baradaky jedelleri göz öňünde tutup, Ýewropa gaz daşamagyň mümkinçiligi we usullary.

Netijede, türkmen gazy barada aýdylanda esasy mesele ÝB-niň Aşgabatdaky rejim bilen gatnaşyklarynyň tebigaty. Açyk jemgyýet institutynyň uly bilermeni Žaklin Heýl çykyşynda, ÝB-ne Türkmenistanyň “köp babatda ýaramaz hyzmatdaşdygyny” aýdyň görkezmelidigini aýtdy. Onuň pikiriçe, Brýussel bilim pudagynda "öňegidişlik" we ýurduň "açylýandygyny" yglan etmek bilen "rejimi aklamaga" synanyşmaly däldir. Şeýle oňyn beýannamalaryň sebäbini Ýewropa Parlamentiniň şu güýzde Merkezi Aziýa ýurtlary bilen hyzmatdaşlyga we hyzmatdaşlyk şertnamasyna ýaşyl yşyk bermek niýeti bilen görýär. “Men Türkmenistanyň ýolbaşçylary bilen gatnaşyklara garşy däl, ýöne aragatnaşyklaryň hatyrasyna aragatnaşyk teklibini goldamok. Haýsydyr bir iş etmek islesek we ÝB-iň gazanjak bolýan zady şu, soň iki tarap tarapyndan hem kabul edilýän düzgünler kesgitlenmeli. Munuň ýaly zady, şol sanda Brýussel tarapyndan hem görmedik "-diýdi.

Türkmenistandaky rejim bilen özüňi nähili alyp barmaly.

Garaşsyz, halkara işewürlik töwekgelçiligini bahalandyrmak boýunça maslahat beriş geňeşinden Maýkl Denison, Türkmenistan bilen gepleşikler meselesine pragmatiki (amaly peýda) çemeleşilmelidigine ynanýar. Ol muny "üýtgeşik waka" hökmünde görmezlige çagyrdy, sebäbi Ýewropa Bileleşigi Liwiýa ýaly ýapyk we repressiw rejimi bolan ýurtlardan energiýa çeşmelerini eýýäm import edýär. "Türkmen gazy barada çekişme, işewürlik we ynsanperwerlik meselelerinde kemçilikleriň bardygyny ykrar etmek we ol ýerdäki ýagdaýy gowulaşdyrmaga esas döretmek üçin näme edilip bilinjekdigi barada pikir etmek üçin has köşeşmeli."

Şol bir wagtyň özünde Žaklin Heýl bu ädimiň Türkmenistanda galýandygyna ynanýar we bu ar alyş çärelerini görmäge taýýardygyny görkezmelidir. "Ýewropalylar, Aşgabat bilen gatnaşyklary ösdürmäge gyzyklanma bildirýändiklerini aç-açan aýtdylar. Mundan başga-da, Ýewropanyň birnäçe kärhanasy öz işini şol ýerde ýola goýmaga synanyşýar, Ýewropa öýi Aşgabatda işleýär we ş.m."-diýip Heýl belläp geçdi. Ýöne, görmeýän zadymyz, türkmen tarapyndandan öňe tarap ädimler. Biz, adam hukuklary jemgyýetiniň wekilleri hökmünde, mysal üçin, Türkmenbaşy döwründe türmä basylan Annagurban Amanglyjowy we Sapardurdy Hajyýewi boşatmak isleginiň bardygyna düşünýäris, bu beýle bir uly haýyş däl.” Onuň sözlerine görä, "Ýewropa Bileleşigi bolup geçen ýygnaklaryň sany bilen bähbitleriň üstünligini ölçeýär. Emma hyzmatdaşlygyň üstünligini ölçemek üçin beýleki ugurlar hem zerurdyr."

Awtory: Mihail Buşuýew

Redaktor: Natalýa Pozdnýakowa

http://www.dw-world.de/dw/article/0,,6158422,00.html