Üç ýyl ozal, Moskwanyň seljeriş esaslaryndan biri Türkmenistandaky Berdimuhammedowdan üýtgeşmelere garaşylmalymy ýa-da ýurtdaky ýagdaý Nyýazowyňky ýaly galarmy? Üýtgeşmeler bilen gaznanyň bilermenleri rus işewürleriniň Aşgabatdaky kärdeşlerine has köp ynanyp biljek şertleriniň döredilmegini aňladýardy. Ilki bilen, elbetde, söhbet gaz we Berdimuhammedowyň Russiýa ýa-da Ýewropa kimiň ileri tutjakdygy barada boldy.
Esasy sözleýjiniň sözbaşysy, Aşgabadyň maýatnik prinsipi (Jemgyýetçilik gatnaşyklarynyň ösüş derejesi näçe ýokary bolsa, “maýatnik” hereketiniň tebigy kanunlara laýyklyk çäginden çykmagy ähtimal) boýunça beýleki ýurtlar we daşarky hyzmatdaşlar bilen belli bir döwürde bir tarapa ýakynlaşmagy we şol bir aýlawly hereket bilen ondan daşlaşmagydy. Çykyş eden, Berdimuhammedowyň Türkmenistany, diňe ýolbaşçylarynyň Başynyň ýolbaşçylary ýaly pikir edýändigi sebäpli, Nyýazowdan tapawutlanyp bilmejekdigini öňe sürdi. Alypbaryjy munuň üçin sözüni almazlygy maslahat berdi, ýöne birnäçe ýyldan soň ýurtdaky ýagdaýyň gowulyga üýtgändigini ýa-da ýokdugyny anyklamak üçin birnäçe ýyldan soň maslahat berdi. Bu "salgylanma" ugurlarynyň biri adamlary öýlerinden bikanun "kowmak".
Emma Türkmenistandan akkreditlenen bir adamyň özi bu “şagalaňly ýygnak” üçin geldi. Aşgabat patyşalygynda hemme zat gowy bolmasa-da, görnetin öňegidişligiň bardygyny aýtdy. Mundan başga-da, bir mysal berdi: öňler Başynyň döwründe prezidentiň barmak tolkunynda jaýlar ýykylyp, adamlar hakykatdanam köçelere çykdylar we Berdimuhammedowyň döwründe (soň bolsa gündelik durmuşda hünärmenler tarapyndan ulanylýan GB gysgaltmasy, ähli türkmenleriň Beýik howandarynyň adyna salgylanýar) Aşgabat däl-de, “Potemkin obalary” gurdular, ýöne täze jaýlar guruldy we ýönekeý adamlar olarda ýaşaýarlar. 2000-nji ýyllaryň başyndan bäri Aşgabat bilen Moskwanyň arasynda ýüze çykan güýçli dawa-jenjelden soň göçürmek praktikasy indi ýok.
Üç ýyl geçdi we dürli çeşmeler köpçülikleýin göçürmegiň saklanmandygyny habar berdiler. Şeýlelik bilen, Daşoguz welaýatynda häkimiýetler Türkmenistany Özbegistandan aýyrýan dolandyryş zolagyny giňeldýärler. Özbegistandan täze “çykaryş zolagyna” girýän obalar we jaýlar serhetçiler tarapyndan ýykylýar. “Doýçe Welle”-niň Türkmenistan boýunça habarçysy ýaşaýjylara goş-golamlaryny ýygnamak üçin üç gün berilýändigini, soň bolsa buldozeriň öýüne sürülendigini we ýykylandygyny habar berdi. Täze jaý berilmeýär we öwezini doluş tölegi tölenmeýär. Isleýşiň ýaly ýaşa. Ýüzlerçe jaýyň ýykylmagy hakda gürleşýäris. Goý, Hudaý adamlara gyş başlamazdan ozal täze binalary gurmaga kömek bersin.
Näme üçin beýle edilýär? Häkimiýetler bu usul bilen Özbek tarapyndan gelýän neşe gaçakçylygyna garşy göreşýändiklerini öňe sürýärler, ýöne bu ugur gülkünç görünýär - hünärmenler Türkmenistanyň diňe Owganystan-Eýran-Türkmenistan üçburçlygy, sebitlerinde serhetden geçýän neşe serişdeleriniň akymyna açyk däldigini bilýärler- emma özi sebitdäki neşe ýokançlygynyň esasy çeşmesi.
Käbir içerki adamlar “Özbek” obalarynyň häzirki ýykylmagynyň sebäbiniň başgaçadygyny aýdýarlar: häkimiýetler Türkmenistandan Özbegistana arzan benziniň bikanun getirilmegini bes etmek isleýärler. Munuň üçin serhetçiler “aýyrmak zolagyny” giňeldýärler we iki ýurduň arasyndaky serhet gatnaşyklaryny kesýärler.
Bu düşündiriş, türkmen häkimiýetleriniň şol bir wagtyň özünde gysga möhletli wizasyz giriş şertnamasy boýunça “türkmen” garyndaşlaryny görmek üçin Daşoguz welaýatyna gelýän “özbek” özbeklerine garşy berk çäre görkezendigi bilen güýçlendirilýär.
Ýöne başga bir nukdaýnazary bar: Aşgabatda Demirgazyk Afrikadaky wakalardan gaty gorkýandyklaryny we bu wakany özleri üçin synanyşýandyklaryny aýdýarlar. Goňşularynyň arasynda Özbegistan bu meselede iň “ýakymsyz” ýaly bolup görünýär. Aşgabat Andijan wakasyny ýatdan çykarmady, kämahal Özbek oppozisiýasynyň işjeňligi barada habarlar gelip gowuşýan interneti okaýarlar.
Emma bular diňe pikirler. Ýöne şu ýerde anyk deliller bar: birnäçe daşary ýurt maglumat çeşmeleriniň çeşmeleri Aşgabadyň özünde we dürli sebitlerde köpçülikleýin göçürilişi hasaba aldy. Mundan başga-da, şäher ýakasyndaky etraplaryň biriniň ýaşaýjylarynyň öýlerinden gysga wagtda çykmagy haýyş edilenden soň iýun aýynda kabul eden garşylyk çäresi barada habar berilýär, sebäbi bu ýerde uly ýoly giňeltmek meýilleşdirilýärdi! Bu düşündirişleriň hemmesi.
Daşary ýurtlarda ýaşaýanlar, wagtal-wagtal şeýle türkmenleriň aşa köpdügini eşidip, türkmen häkimiýetleriniň hereketlerinde umumy many gözleýärler. Ýöne beýle zat ýok: bir ýerde ýerli häkimiýetler adamlary öýlerinden kowýarlar, bir ýerde Milli Howpsuzlyk Ministrligi işgärleri üçin ýaşaýyş jaý meselesini "ygtybarsyz" adamlaryň hasabyna çözmek isleýär, bir ýerde prezident şähere seredýär; meýilnama, barmak bilen nokatlar - ine, ýol, ine, çeşme, ine, myhmanhana.
Nyýazowyň “penjeginden” çykan ähli işgärler şeýle pikir edýärler. Hemme zat GB-ni goşmak bilen.
Paýtagtda ýurtdan çykarylan ýaşaýjylaryň iýun piketi polisiýa tarapyndan dargadyldy we bu wakanyň soňydy. Has dogrusy, bir tegelek ýapyldy - sebäbi edil şol bir sözler bilen adamlar Başynyň döwründäki ýaly köçä zyňyldy. Berdimuhammedowly Türkmenistanyň Nyýazowyň Türkmenistanyndan gaçmaga mümkinçiligi ýok.
Witaliý Wolkow
“Nowaýa Gazeta” (Gazagystan)
