Türkmenistanyň içerki ugrunda aç-açan milletçilik tendensiýasy bar.
Türkmenistanyň häzirki lideri Saparmyrat Nyýazowyň alyp barýan içerki kursy, aç-açan milletçilik tendensiýasyna eýedir. Şeýle diplomatik formulanyň aňyrsynda näme bar? Ynsan hukuklaryny goraýjy guramalaryň we Türkmenistandaky ýagdaýa ýöriteleşen synçylaryň birnäçe gezek belläp geçişi ýaly, biz respublikadaky milli azlyklara yzygiderli diskriminasiýa barada gürleşýäris. Ol näme bilen aňladylýar?
Bu gün programmamyzda hünärmenler bilen däl, wezipeli adamlar bilen däl, ýokary derejeli çeşmeler bilen söhbetdeşlikler bar. Bu geçiriş umumylaşdyrma diýmek däldir. Emma oňa gatnaşyjylar Aşgabadyň ýaşaýjylary bolup, ýurtdaky milli azlyklaryň ýagdaýyny özleri bilýärler. Ilki bilen rus dilinde gürleýän ilat hakda gürleşýäris.
Şol bir wagtyň özünde, soraglarymyza telefon arkaly jogap bermäge razy bolan söhbetdeşlerimiz, belli bir derejede garaşsyz synçylar, sebäbi olar özleri milli azlyklaryň kategoriýasyna girmeýär we öňki Sowet döwri rus dili olaryň ikinji ene diline öwrüldi. Ilkinji söhbetdeşimiz Leýla Aşgabatda çagalar bagynyň mugallymy bolup işledi.
LL: Rus dilinde gürleýänler üçin gaty kyn. Esasan, maddy taýdan ygtybarly we Russiýada garyndaşlary bolanlar eýýäm Russiýa gitdiler. Diňe ejiz, garry adamlar galdylar. Olar garyplyk çekýärler. Rus mekdepleriniň hemmesi diýen ýaly ýapyk - rus dilinde öwredilýän ýerde bir ýa-da iki sapak galdyrdylar, ýöne birmeňzeş, çagalar türkmençe gürlemeli. Ýagdaýy betbagtçylykly diýip bileris. Çagalar bilim almaýarlar, diňe pagta üçin iberilýär. Rus mugallymlar ýok, esasasy türkmenler. Mekdeplerde çagalar ýenjilýär. Mekdep gurşawy gaty kyn. Öýler, hususylaşdyrylan jaýlar alynýar. Ruslaryň bikanunçylyk diýýän zady şu. Ruslar işe ýa-da okuwa gidenlerinde hususylaşdyrylan kwartiralaryny goýup gidýändiklerini bilýärin. Bu ýerde kwartiralaryň boşdugyny görýärler we türkmenleri ýerleşdirýärler. Jaý dolandyryşy häkimlik bilen gepleşik geçirýär, munuň üçin gowy pul alýarlar we göçürýärler. Emma adam gaýdyp gelende köçede galýar. Bizde olardan köp. Adamyň emläginiň eldegrilmesizdigi we elinden alynýandygy aýdylýar. Döwlet öýleri barada teswir bermek hökman hem däl.
Işe girmek üçin ýagdaý nähili?
LL: Ýok. Ýa-da 200-300 dollar para bermeli. Ýöne 300 dollar berýärsiň, bir aý işleýärsiň, işden aýrylarsyň. Adamlar mundan gorkýarlar. Ilki bilen adamlar iş tapmak üçin öýlerini satýardylar, ýöne indi gorkýarlar - bir aý işlärsiňiz, ýöne beren puluňyzy aklamazsyňyz. Mümkinçiligi bolanlar işe bazara gidýärler, başarmaýanlar bolsa, bar zady öýden çykaryp satýarlar. Men bulary bilýärdim.
Ikinji söhbetdeş Gulýa, ol hem mugallym. Milletçilik kursunyň şu gün däl-de, eýýäm 90-njy ýyllarda Türkmenbaşy tarapyndan geçirilendigini aýdýar.
GG: Mekdep ýaşyna çenli çagalar bagynda 15 ýyl işledim. Biziň çagalar bagymyz öň ruslaryň tarapyny tutýardy. Dürli milletlerden bolan rus dilli çagalar bardy, ýöne bize rus dilinde gürleýän türkmen çagalary hem geldi. Soňra çagalar bagy doly ýapyldy, soň bolsa çagalar bagy diňe türkmen dilinde boldy. Çagalar henizem rus dilini bilmekleri üçin ene-atalary bilen rus dilinde gürleşmegi haýyş eden toparyma çagalar geldi. Çagalar bilen rus dilinde gürleşdim, ýöne bu meselede kynçylyk çekdim. Maňa ýüzüme aýtdylar: rus dilini ýatdan çykarmaly. 1995-nji ýylyň başynda bolupdy we häzirem. Bize türkmenleriň ýaşyl milli köýnekli çagalar bagyna gitmegimizi talap etdiler, şol sanda rus zenanlaryna hem.
Gulýa, indi milli azlyklaryň ýagdaýy nähili? Diňe rus dilli ilaty däl, eýsem respublikanyň ýaşaýjylarynyň has giň kategoriýasyny göz öňünde tutýaryn.
GG: Bu köp ejir çekýär. Hemmesini doly azaltdylar. Hatda biziň bilen 20 ýyl işlänlerem bar. Pensiýa çykýança işlemäge rugsat bermediler. Olar tatarlar, özbeklerdi. Meniň goňşularym köp, olara näme bolandygyny bilýärin.
Gulýanyň pikiriçe, deňsizlik eýýäm katastrofiki ýagdaýda bolan lukmançylyk kömegi ýaly möhüm ugurda ýüze çykýar. Tiz kömek kömegi bilen getirilen hassany köçedäki hassahanada, lukmançylyk edarasynyň gapysynda galdyryp boljak ýagdaý indi respublikanyň ýaşaýjylaryny geň galdyrmaýar.
GG: Ejem, garry adam, keselledi, bir gije keselhana iberildi. Irden baranymyzda, onuň köçede oturandygyny gördük. Köp wagt bäri. Biz ondan: Eje, näme üçin palatada dälsiň? Ol: “Lukman meni otagdaky düşekden alyp, köçä çykardy. Ol töleg tölemediň" diýdi. Lukmana haýyş etdim, çagalarym häzir gelip pul getirerler diýdim.
Ýöne türkmenlere garyndaşlary henizem kömek edip bilýärler, lukmanlara para berip düşek tapyp bilerler, ýöne iki söhbetdeşimiziň pikiriçe, adatça “daşary ýurtly” diýilýänler bilen gürleşmek hem islemeýärler
W.Wolkow, O.Saryýew.
"Doýçe Welle"
