Türkmenistan garaşsyz metbugatyň ýapylmagy, žurnalistleriň yzarlanmagy we başgaça pikirlere garşy göreşde söz azatlygyny bozýan ýurtlaryň arasynda öňdebaryjy orny eýeleýär. Strana.Ru diňe şeýle düzgün bozmalaryň käbir faktlaryna salgylanýar.
Žurnalistleriň zorlugy we ölümi, hukuklarynyň çäklendirilmegi.
1993 - Natalýa Sosnina - respublikanyň hökümet gurluşlaryndaky korrupsiýa barada neşirleri bilen tanalýan, yzy ýok bolan žurnalist. "Turkmenskaýa Iskra" gazetiniň uly habarçysy bolup işledi. Ýitirim bolmanka Sosnina we garyndaşlaryna garşy köp sanly haýbat atdylar. Žurnalistiň ýitirim bolmagy bilen baglanyşykly jenaýat işi açylmady we derňew geçirilmedi. Sosninanyň ähli arhiwi ýok boldy.
1995-nji ýylyň 10-njy awgustynda Aşgabatda ýazyjy we dissident Hudaýberdi Hallyýewe hüjüm edildi. Üç sany näbelli adam köçede Hallyýewe hüjüm edip, ony ulaga mündürip, şäheriň daşyna, Änew (Aşgabatdan 10 km gündogarda) obanyň golaýyndaky boş ýere alyp gitdi. Ol ýerde Hallyýew agyr ýenjildi we huşsuz galdy. Birnäçe sagatdan soň, aňyna aýlanansoň, geçip barýan ulag bilen uly ýoldan çykmagy başardy. Hallyýew sarsyldy we köp sanly ownuk şikes aldy. Ýazyjy 1995-nji ýylyň 12-nji iýulynda hökümete garşy demonstrasiýa we häkimiýetler tarapyndan geçirilen repressiýalar barada "Azatlyk" radiosyna ýaýlyma berenligi üçin KNB tarapyndan "jezalandyryldy".
Maý 1996 - Birnäçe gün Aşgabat şäherine uçup giden "Hudaý saklasyn" gazetiniň habarçysy A. Kolesnikow yzarlandy. Žurnalist Moskwa uçup barýarka, adaty gümrük barlagyndan başga-da, geýimini çykarmaga we düýpli şahsy gözleg geçmäge mejbur boldy. Gözleg geçirenleriň biri: "Ähli maglumatlary ýygnadyňyzmy? Hemme zady ýazdyňyzmy?" diýip sorady, A. Kolesnikow saparyň dowamynda türkmenleriň ýörite gullugynyň gözegçiligi astyndadygyny aýtdy.
1997-nji ýylyň sentýabry - Daşoguzda işleýän Amerikan Parahatçylyk Korpusynyň meýletinçisi Margaret Kastro, ene-atasy 1996-njy ýylda Amerikanyň neşirlerinden Türkmenistan barada gazet ýazgylary bilen bir konwert iberende, bu hatyň oňa ýetmändigini aýtdy. Margaret Kastro bu bölekleriň türkmen häkimiýetleri tarapyndan ele salnandygyny, sebäbi ABŞ-dan iberilen ähli paketleriň adatça açyk we käbir zatlary ýitirendigini öňe sürýär.
1996-njy ýylda Türkmenistanyň Russiýa Federasiýasyndaky ilçihanasy dürli bahana bilen uzak wagtlap bu ýurt barada hasabat berýän radio ýaýlymy taýýarlamak üçin Türkmenistana baryp görmegi meýilleşdirýän ABC (Awstraliýa Ýaýlym Korporasiýasy) radio habarçysy, Moskwada akkreditasiýa edilen Maýkl Brissende wiza bermekden ýüz öwürdi.
1996 - Russiýanyň "Prawda" gazetiniň habarçysy Marat Durdyýewiň yzarlanmagy. Hüjümler möhüm makalalaryň biri çap edilenden soň başlandy, Durdyýew zor bilen psihiatrik keselhana iberildi we ähli atlar aýryldy.
1997 - Güýçli basyşlar bilen häkimiýetler Azatlyk erkin radiosynyň türkmen gullugynda işleýän akkreditasiýasyz hereket eden E. Annagurbanowyň žurnalistik işini togtatmagy başardylar.
1999 - Şu ýylyň ýanwar aýynda Russiýanyň Maýak radiostansiýasynda gysga söhbetdeşlik geçirenden soň, žurnalist Wýaçeslaw Mamedowyň tussag edilmegi.
1999-njy ýylyň marty - Rus žurnalisti we adam hukuklary aktiwisti Witaliý Ponomarew we Nikolaý Mitrohin ýurda girjek bolanda häkimiýetler tarapyndan tussag edildi we deportasiýa edildi. Ponomarew bilen Mitrohiniň serhetden geçmek baradaky ýene bir synanyşygy birnäçe gezek tussag edilmek we deportasiýa bilen tamamlandy. Bu wakadan soň, Memorial merkeziniň adam hukuklaryny goraýjylary, Ponomarewiň hereketleriniň, müňlerçe rus raýatlarynyň bähbitlerine täsir edip, Russiýa bilen gatnaşyklarda wiza düzgünini girizmegine sebäp bolandygyny aýtdy.
2001-nji ýylyň ýazynda Türkmenistana girip barýarka, ozal Türkmenistandaky "Komsomolskaýa Prawda" gazetiniň habarçysy bolup işlän Aleksandr Buşew tussag edildi we soň deportasiýa edildi. Şahsy telekeçilik bilen ýurda baryp görmäge synanyşdy.
2002 - Meşhur rus žurnalisti, ssenarist we dramaturg Leonid Komarowskiniň tussag edilmegi. 26-njy noýabrda ol türmä basyldy we 30-njy noýabrdan soň žurnalist bilen aragatnaşyk ýokdy. Soňra Amerikaly konsula we aklawça ony görmäge rugsat berildi, sebäbi Komarowskiniň goşa raýatlygy - Russiýa Federasiýasy we ABŞ bardy. Komarowskiý "Perestroýkanyň gözleg çyrasy" awtory we "SV - uklaýan awtoulag" filminiň ssenaristi hökmünde tanalýar.
2003 - Azatlyk radiosy / Azatlyk radiosy (RS / Azat) Türkmen gullugynyň habarçysy Saparmyrat Öwezberdiýew Aşgabatda alnyp gaçyldy. Öwezberdiýew Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň tussaghanasynda üç günläp gynaldy we neşe sanjymy edildi. Noýabr aýynda Öwezberdiew näbelli iki adam tarapyndan öýünden alnyp gaçyldy we RS / Azatlyk bilen hyzmatdaşlygyny dowam etdirse, agyr ýenjildi, gynaldy we ölüm howpy bilen gonamçylyga äkidildi. Öwezberdiýew soň azar berýänleriň birini MNB işgärleriniň biri hökmünde tanap bilse-de, kazyýet işi gozgalmady.
2003 - Türkmen häkimiýetleri Russiýanyň "Wremýa Nowosteý" gazetiniň žurnalisti Arkadiý Dubnowy Saparmyrat Nyýazowyň janyna kast etmekde günäkärledi.
2004 - žurnalist Aşyrguly Baýryýew (50 ýaş) tussag edildi. Jenaýat kodeksiniň haýsy maddasy ýa-da maddalary bilen tussag edilendigi belli däl, ýöne tussag edilmeginiň düýp sebäbi RS / Azat Türkmen gullugy bilen hyzmatdaşlygynyň hyzmatdaşdygyna ynanmaga esas bar. Baýryýew 1998-nji ýyldan bäri türkmen gullugy bilen hyzmatdaşlyk edýär. Ozal türkmen häkimiýetlerinden RS / Azatlyk radiosy bilen gatnaşyklaryny bes etmek barada birnäçe gezek duýduryş alýardy, emma maglumat materiallaryny lakam bilen ibermegini dowam etdirýärdi.
2004 - Žurnalist Rahym Esenow (78) Türkmenistanyň Jenaýat kodeksiniň 177-nji maddasyna laýyklykda "sosial, etnik we dini ýigrenji öjükdirmekde" aýyplanyp tussag edildi. 1997-nji ýyldan bäri RS / Azat Türkmen gullugy bilen işleşen taryhçy we žurnalist Esenow ilki bilen "Täçli gezelenç" romanynyň nusgalaryny ýurda kontrabanda etmekde günäkärlenipdi, ýöne RS / Azatlyk radiosy bilen hyzmatdaşlygynyň tussag edilmeginiň esasy sebäbi.
Dürli döwürde Şwesiýada žurnalistika boýunça seminara gatnaşan žurnalistler topary dürli bahana bilen Türkmenistanyň metbugatynda işinden mahrum edildi.
Kazyýet gatyşmazdan gazetleri ýapmak.
Habar beriş serişdelerine täsiriň bu görnüşi iň giň ýaýran we 1991-93-nji ýyllarda garaşsyz gazetleriň ýapylmagyna sebäp boldy.
"Daýanç" jemgyýetçilik-syýasy magazin žurnaly Russiýada bir türkmen neşirçisi tarapyndan neşir edildi we soňra Türkmenistana iberildi (ýokarda serediň).
"Aragatnaşyk" gazeti neşiriň hemaýatkärlerine - neşir gurşawyna hemaýat bermegi bes etmäge mejbur bolan bank gurşawynyň wekillerine göni basyş bilen ýapyldy.
"Subbota" gazetine monopoliýa döwlet guramalaryna degişli bolan çaphana hyzmatlary berilmedi. Ähli çäreler Milli Howpsuzlyk Komiteti we Türkmenistanyň Prezidentiniň edarasynyň ideologiki gurluşlarynyň işgärleri tarapyndan gönüden-göni geçirildi. Beýan edilen wakalara gatnaşanlaryň köpüsiniň henizem Türkmenistanyň çäginde bolandyklary sebäpli, şahsy howpsuzlygy üçin atlaryny we familiýalaryny berip bolmaýar.
1995-1996-njy ýyllarda “Izwestiýa”, “Komsomolskaýa Prawda” we “Kultura” habarlar gullugy ýapyldy we ilkinji iki ýagdaýda türkmen häkimiýetleriniň habarçylaryna görlüp-eşidilmedik basyş sebäpli işiň mejbury bes edilmegi barada aýdyp bolar.
2001-nji ýylda BMG Ösüş Maksatnamasynyň taslamalarynyň biriniň çap edilen neşiriniň birinji sany çap edilenden soň togtadyldy we Prezident Nyýazowyň şahsy görkezmesi bilen tutuş dolanyşyk konfiskasiýa edildi we ýok edildi.
Ýaýlymlaryň bes edilmegi.
SSSR dargansoň, Russiýadan telewideniýe ýaýlymynyň gurluşy Türkmenistanda birnäçe wagtlap saklandy. 1994-nji ýylda RTR kompaniýasynyň (“Rossiýa” teleýaýlymy) türkmen ýolbaşçylarynyň pikirlerine ters gelýän birnäçe programmasyny görkezenden soň, bu kanalyň gaýtadan görkezilmegi bes edildi.
Jemgyýetçilik Rus telewideniýesiniň (ORT) gepleşikleriniň ýaýlymy iň pes derejä çenli azaldyldy.
Türkmenistanda görkeziji hadysa, raýatlaryň öýlerinde oturdylan we öýlerinde raýatlar tarapyndan gurnalan we dürli kompaniýalar tarapyndan ýaýlyma berilýän 4-den 200-e çenli kanal almaga mümkinçilik berýär. Otnositel elýeterlilik (kabul ediş toplumynyň bahasy takmynan 700-100 ABŞ dollary) ýaýlymyň bu görnüşini iň meşhur etdi. Esasy alnan kanallar: NTV, TV6-Moskwa, teleýaýlym merkezi, RTR, az derejede - türk we hindi teleýaýlymlary, CNN, MTV we ş.m.
Daşary ýurt ýaýlymy.
Häzirki wagtda Türkmenistanda we türkmen dilinde ýaýlym berýän ýeke-täk ýöriteleşdirilen metbugat Azatlyk radiosynyň türkmen hyzmatydyr. Saýlawlar, radiostansiýanyň ýaýlymlarynyň ilat arasynda gaty meşhurdygyny görkezýär. Şeýle-de bolsa, ýaýlymyň kiçi göwrümi, Türkmenistanda garaşsyz habarçy ulgamynyň ýoklugy we käbir programmalaryň aç-açan syýasy taraplylygy, meşhurlygynyň artmagynyň çägi bolup, radiostansiýanyň programmalaryna şübheli garaýyşlary düşündirýär.
Çap edilen zatlaryň importyna gözegçilik.
Türkmenistanyň gümrük gullugy islendik çap edilýän zatlaryň importyna gözegçilik edýär. Gazetleriň we magazin žurnallaryň ele salynmagy bilen baglanyşykly köp sanly ýagdaý belli, mazmuny bir sebäbe görä Türkmenistana getirilmegi gadagan edilýär. Tutulmagyň ölçegleri näbelliligine galýar.
Daşary ýurt gazetlerine we magazin žurnallaryna ýazylmak.
Abuna ýazylmak, ygtyýarly edaralar tarapyndan kesgitlenen çäkli sanaw boýunça edilýär. Abunalar, potensial abonentleriň töweregini ep-esli çäklendirýän daşary ýurt walýutasynda tölenýär. Gazetleriň abonentlere gowşurylandan soň köpçülikleýin ele salnan halatlary boldy. Düzgün bolşy ýaly, bu gazetlerde türkmen häkimiýetlerini tankytlaýan makalalar bar. Häzirki wagtda ähli gazet-magazin žurnallar abonentlere giç we diňe döwlet ulgamy bilen baglanyşykly möhüm materiallaryň ýokdugy anyklanylandan soň iberilýär.
1996-njy ýylyň oktýabr aýynyň başynda, Türkmenistan Ministrler Kabinetiniň başlygynyň orunbasary O. Aýdogdyýewiň şahsy buýrugy bilen şahsyýetler we jemgyýetçilik guramalary üçin rus döwürleýin neşirlerine ýazylmak düýbünden gadagan edildi. Az sanly abonent 25-nji sentýabrda abuna kampaniýasy başlanandan soň ilkinji 7-10 günüň içinde abuna ýazylmagy başardy. Ilkibaşda häkimiýetler bu pullary rus gazetlerine abuna ýazylanlaryň hemmesine gaýtaryp berjekdiklerini habar berdiler, ýöne soňra abonentler toparyna rus neşirleriniň iberilmegine rugsat berdiler. Şahslara diňe çäkli mukdarda neşirlere ýazylmaga rugsat berilýär. 1997-1998-nji ýyllarda Aşgabadyň poçta bölümlerinde ýerleşýän rus poçta kataloglarynda neşirleriň köpüsi öçürildi, diňe birnäçe gazet ýazyldy ("Trud", "Izwestiýa", Komsomolskaýa Prawda" we "Argumentler we faktlar") ol hem çäkli wagtda. Rus döwürleýin neşirleri Türkmenistanyň Milli kitaphanasyna-da ýetenok."
1995-nji ýylyň 1-nji we 7-nji iýunynda "Ýönekeý Aziýa" sözbaşy bilen "Izwestiýa" gazetinde üç žurnalistiň Türkmenistana eden sapary barada satirik hasabat çap edildi. Soňky günlerde Türkmenistanyň Milli howpsuzlyk komitetiniň işgärleri şol ýurtdaky “Izwestiýa” abonentleriniň hemmesine baryp, gazetiň “gadagan edilen meselelerini” konfiskasiýa etdiler. Gerekli sanlary ýitirendiklerini mälim edenler, görkezilen "töhmet" hasabatyny tanyşlarynyň arasynda paýlamajakdygy barada dil haty bermäge mejbur boldular.
Internete gözegçilik.
2000-nji ýylda Türkmenistanda ähli garaşsyz üpjün edijileriň ygtyýarnamalary ýatyryldy. Häzirki wagtda internete girmek we e-poçta hyzmatlary döwlet eýeçiligindäki “TurkmenTelecom” kompaniýasy tarapyndan üpjün edilýär, hyzmatlary gaty gymmat, giriş mümkin däl diýen ýaly. Bu hyzmatlaryň berilmegi, olara girmegi kynlaşdyrýan birnäçe şertlere tabyn bolup, elektron hat alyşmalaryň bozulmagy we soňraky repressiýalar belli.
Habar beriş serişdeleriniň işine döwlet gözegçiligi.
Häkimiýetiň berk merkezleşdirilmegi we maglumat syýasaty sebäpli sebit metbugatynda garaşsyzlyk ýok diýen ýaly, merkezi metbugatyň materiallaryny köpeltmäge we ýerli derejede maglumat döwlet syýasatyny alyp barmaga mejbur bolýarlar.
Döwletiň žurnalistika bolan garaýşynyň görkezijilerinden biri, Döwlet uniwersitetiniň žurnalistika bölüminiň ýapylmagydyr.
Ähli milli we sebitleýin gazetleriň düýbüni tutujy Türkmenistanyň prezidenti Saparmyrat Nyýazow. Žurnalistleriň, türkmenleriň we ruslaryň inisiatiwany öňe sürmek baradaky ähli synanyşyklary şowsuzlyga uçrady. Neşirleriň redaktorlary wezipesine bellenenleriň hemmesini respublikanyň prezidenti edýär. Erkinlik öýüniň hasabatyna görä, Türkmenistan metbugat azatlygyny iň erbet bozýan bäş döwletiň biridir. Üç ýyl ozal Russiýanyň gazetleri Türkmenistanda gadagan edilipdi.
1993-nji ýylyň 30-njy oktýabrynda Türkmenistanyň Prezidentiniň N1536 karary bilen "Daşary ýurtlaryň köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň habarçylarynyň (žurnalistleriň) Türkmenistanyň territoriýasyndaky hünär işjeňligini kadalaşdyrýan esasy düzgünler" tassyklandy (mundan beýläk "Esasy düzgünler"). Esasy düzgünleriň eýýäm birinji bölüminde "bar bolan halkara şertnamalaryna ters gelýän we žurnalistleriň hukuklaryny düýpgöter bozýan düzgün bar."). Abzasa laýyklykda diňe bir žurnalistika işi däl, eýsem daşary ýurt habarçysynyň (žurnalist) Türkmenistanyň çäginde galmagyna "diňe Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginde hemişelik ýa-da wagtlaýyn akkreditasiýa esasynda rugsat berilýär".
Strana.Ru
