Okuw ýyly ýakyn wagtda, Türkmen döwlet uniwersitetiniň (TDU) ylahy seminarynyň gapylary ýapyldy. Norwegiýada hasaba alnan adam hukuklary gaznasy Forum 18, türk teologlary bilen baglaşylan şertnamalaryň gyssagly ýatyrylandygyny, eýýäm Stambula gaýdyp gelendiklerini, dalaşgärler üçin kurslaryň doňdurylandygyny we galan talyplaryň taryh fakultetiň talyplarynyň sanyna goşulandygyny habar berýär.
Dünýewi Türkmenistandaky Aşgabat uniwersiteti yslam gullukçylarynyň ýeke-täk "galplygy" bolup galdy - 2001-nji ýylda dini Özbegistan bilen serhetleşýän Daşoguzyň sebit merkezindäki soňky medresäniň derwezesinde ammar gulpy asyldy. Döwlet baştutany seminariýanyň howandary hökmünde çykyş etdi we soňky sanksiýalary başlady. Bu aralykda, alma matasynyň diwarlarynda ýerli kazylar tarapyndan Gurhanyň süresi hem öwrenildi. Indi döwlet belgisi bolan Mersedesde aýlanýar we Prezidentiň Din işleri geňeşiniň başlygynyň orunbasary hökmünde ýarym günlük aýlyk alýar. Öňki iki ýokary ymamyň paýy öwezini dolup bolmaýar - biri birinji adamyň durmuşyna howp salmakda aýyplanyp 25 ýyl azatlykdan mahrum edildi, ikinjisi nädogry hereketleri sebäpli masgaraçylyk bilen işden aýrylandan soň gözden ýitdi.
Saparmyrat Türkmenbaşy (resmi ady “Türkmen lideri”) iýul aýynda duýduryş berdi. Yslam esaslaryny we her dürli dini däp-dessurlary düşündirmegiň bir çeşmesi bolmaly. "Ýogsam, köp sanly dawa-jenjeliň döremegine sebäp boljak dini däp-dessurlary terjime edýänler köp bolar." Öňki ýyllarda bu wezipäni dowam etdirip, ýerli ymamlaryň biri tarapyndan türkmen diline esassyz terjime edilen Gurhanyň nusgalaryny ýakmagy buýurdy we dini wekilleriň, edebiýatlaryň we dini häsiýetli audio-wideo kasetalaryň ýurda syzmakdan berk saklanmagyny talap etdi. Şol bir wagtyň özünde, Aşgabat şäheriniň ýaşaýjylarynyň hekaýalaryna görä, ýalançy-ymamlaryň wagyzlary we samizdat broşýuralary bilen ýazgylary henizem “jygyllykda” satyn alyp bolýar.
Çöldäki göze görünýänler
Türkmen Kommunistik partiýasynyň soňky başlygy we bitarap Türkmenistanyň ilkinji prezidenti Saparmyrat Nyýazow esasy wagyzçynyň eşigini synap gördi: özi hormatyna iki metjit gurdy we üzümçilikler bilen gurşady, "Ruhnama" kitabyny düzdi we Gurhan Kurandan soň türkmenler üçin ikinji "mukaddeslik" kitaby diýip yglan etdi, Arap pullary bilen ýetimler öýüni açyp, Kopetdagyň eteginde bäş ýüz çaga sünni edeplerini öwredýär, Gurban baýramyny bellemek Nyýazowyň haýsy günleri kesgitlemäge hukugy bar. Ahyrynda, ýeňil eli bilen ähli sebit merkezlerinde türkmen-türk kollejleri (takmynan 20 töweregi) peýda boldy we paýtagtyň özünde bir türkmen-türk uniwersiteti açyldy. Bu okuw jaýlarynyň diwarlarynda, Konýadan gelen mugallymlar öz okuwçylaryna yslamyň kada-kanunlaryny ornaşdyrýarlar, "pan-türkizmiň" artykmaçlyklaryny we çaklamalaryna görä iru-giç görelde alýan yslam döwletine öwrüljek Türkiýäniň esasy roluny düşündirýärler.
Umuman aýdanyňda, Türkmenbaşynyň elini ilkinji gezek öpen türklere bolan garaýyş, belli bir wagta çenli "alternatiwanyň ýoklugynda alternatiwa" bolupdy. Diňe olara Aşgabatda merkezi hassahanany, “Yimpaş” supermarketini, “Zaman-Türkmenistan” gazetini, TRT sebit telewideniýesini, mekdepleri, uniwersiteti, kitaphanany, Osmanly metjidini we medeni merkezi açmaga rugsat berildi. Türkiýäniň ilçihanasynyň bir işgäri muny "degişme ýa-da çynlakaý" diýip, golýazmalara görä Merw Seljuklardan gelip çykýan iki million Anadoly türkleri üçin Türkmenistana Ankaradan guramaçylykly göçmek kararyna gelen bolsa, Nyýazow bu ýagdaýda uly ýer böleklerini berjekdigini aýtdy. Şeýle-de bolsa, ýekeje diaspora-da beýle howandarlyk bilen hormat goýulmady. Şondan soň Stambulda Türkmenbaşynyň adyndaky ullakan seýilgäh we şahsy ýaşaýyş jaýy peýda boldy. Türkmenistanda 300-den gowrak türk firmasy hasaba alyndy, bu bolsa Türkiýeden 15 000 töweregi işçi getirdi. Ellerinde bolan taslamalar milliardlarça dollardan geçdi. Türkmen-Türkiýe gatnaşyklarynda ilkinji gödeklik ýapyk suddan we Türkmenistan hökümetinde iki sany möhüm şahsyýetiň - Ministrler Kabinetiniň nebit-gaz pudagynda başlygynyň orunbasary Ýolly Gurbanmyradow we Prezident administrasiýasynyň dolandyryjy müdiri, Halk Maslahatynyň başlygynyň orunbasary Rejep Saparow tussag edilmegi bilen başlady. "Uly agramy" bolan Nyýazowa iň ýakyn işgärler türk telekeçileri üçin lotereýa ýeňijileri bilen üpjün etdi. Ahmet Çalygyň şu wagta çenli saklap gelýän immunitetinden başga, Türkmen hökümetinde birnäçe wezipäni eýelän häzirki wagtda Erku gurluşyk kompaniýasyndan başlap Ataýurda çenli köp sanly prezident rezidensiýasyna hyzmat eden sanly firma garşylyksyz diýlip yglan edildi. Ine, indi türk teologlarynyň kowulmagy baradaky habar.
X wagt
Resmi Aşgabat şäherine ýakyn çeşmeler seminariýa dargandan soň Bilim ministrliginiň türk liseýlerinde gözleg reýdleriniň boljakdygyny wada berýär. Olaryň pikiriçe, käbirleriniň maliýeleşdirilmegi Türkiýäniň meşhur dini bölümi Nurcular we onuň lideri ABŞ-da hemişelik ýaşaýan Ymam Fathullah Gülen bilen gytaklaýyn baglanyşyklydygy barada myş-myşlar ýaýrady. Bu hakykatyň näme üçin diňe şu wagt ýatda saklanýandygy barada sorag ýüze çykýar. Rus häkimiýetleri bu duýduryşlara birnäçe ýyl ozal aşa yhlas bilen reaksiýa bildirdiler. Netijede, FSB tarapyndan geçirilen barlaglardan soň Burýatiýa, Tuwa, Karaçaý-Çerkessiýa, Hakasiýa we Russiýa Federasiýasynyň beýleki sebitlerinde şeýle mekdepleriň ýapylmagy tolkuny döräp başlady. Bosgunlykdaky Turkmaş Türkmen oppozisiýasy şol bir wagtyň özünde Güleni ýada saldy. Duýduryş salýarlar: Russiýada ýapylan okuw jaýlarynyň görnüşi we usullary häzirki Türkmenistanda işleýänlerden kän bir tapawutlanmaýardy. Okuw prosesi türk we iňlis dillerinde bolup geçýär, bu okuw jaýlary çagalaryň hepdede bäş gün geçirmeli bolýan aýratyn internat görnüşinde işleýär. Şeýle hem, talyplaryň esasy direginiň döwlet işgärleriniň çagalary, şol sanda türkmenleriň premýer-ministrleriniň ýaşlarydygyny göz öňünde tutsak, Kaspi ýurdunyň “türkleşmegi” umydy hem göz öňüne getirilýär.
Aşgabatda günbatarly bir diplomatyň pikiriçe, agressiw we şol bir wagtyň özünde ýokardaky “Türkleşme” tarapyndan girizilen ýerli ilatyň arasynda güýçli ret edildi. Häkimiýetler muňa reaksiýa bildirip bilmediler. Iň täsir galdyryjy wagt bombasy, ozalkylaryň peýdasyna däl-de, ýerli ýaşaýjylaryň we türk myhman işçileriniň aýlyklarynyň gulçulyk tapawudydy. Aşgabat türkmen-türk liseýini gutaran Rüstem, hatda watandaşlarynyň ahlak taýdan "abraýyny gaçyrandygyny" göz öňünde tutup, Türkiýeden gelen mugallymlara-da ynanmaýar diýip hasaplaýar. Nyýazowyň özi bu barada wagtal-wagtal gürleýär, gapma-garşylyklaryň düwünlerini gowşatmaga synanyşýar, gündelik durmuşda-da ýüze çykýan meselelere aýratyn reaksiýa berýär. "Türkleriň käwagt gyzlarymyza azar berýändigini eşitdim ... ýöne gyzlarymyzyň özleri üçin durup biljekdigini bilýäris" -diýip, zawodyň açylyş dabaralarynyň birinde üns bilen aýtdy. Soňra oýlap tapan bir nakyl goşmak bilen: “Türkler we türkmenler dogan. Iki döwlet, bir millet. " Kiçijik tomaşaçylar ikirjiňlenip, gury el çarpmaga başladylar. Göwnüne degen türkmenleriň garyndaşlarynyň adalatly gahary olaryň üstüne düşensoň, Türkiýeden azyndan iki gurluşyk toparynyň gaçmalydygyny ýadyna düşen bolsa gerek.
PS. Gepleşigiň mowzugynyň hem taryhy tarapy bar. XIX asyrda derwiş keşbi bilen türkmen topragyna baryp gören wenger akademigi Arminius Wamberi “türkmenleriň öz-özüni üpjün etmegine” ünsi çekdi, sebäbi türkmenleriň içerki ýoly araplaryň täsirine az täsir edýärdi on üç asyr ýakyn aragatnaşykda bolandygyna garamazdan. Ýeri gelende aýtsak, bu Ruhnamada-da ýazylan ýaly ...
Resul Bekhan.
Oazis magazin-žurnaly
