Şu ýylyň 1-nji iýulyndan başlap Türkmenistanda ýygnanyşyklara we demonstrasiýalara rugsat beriljekdigi baradaky habar dünýä habar agentlikleriniň iň halanýan habarlarynyň birine öwrüldi. Bu geň däl, sebäbi bu ýurt Demirgazyk Koreýanyň post-sowet analogy hasaplanýar, türkmenleriň durmuşyny içinden görendigini we hatda bu barada aç-açan gürländigi bilen öwünip bilýän seýrek daşary ýurtly bar. Bu, ony awtomatiki usulda Türkmenistanda persona non grata (islenmeýän adam) eder. Bu ýerde Ýewropanyň azatlyklaryny hatda söz bilen hem yglan etmek barada hiç wagt alada etmediler.
Sorag ýüze çykýar: näme üçin Türkmenbaşynyň mirasdüşeri, häzirki türkmen lideri Gurbanguly Berdimuhammedow Ýewropanyň gymmatlyklaryny kanuna girizmek barada karar çykardy - ýörişler, demonstrasiýalar we hatda piket azatlygy? Muňa dürli görnüşde jogap berýärler. Wenada ýaşaýan türkmen adam hukuklary aktiwisti Farid Tuhbatulliniň pikiriçe, bu çäreler bilen häkimiýetler Türkmenistanda käwagt bolup geçýän öz-özünden nägilelik ýörişlerini zyýansyzlandyrmaga ýa-da “düzgünleşdirmäge” umyt edýärler. Mysal üçin, geçen ýyl öýlerde sowadyjylaryň zor bilen aýrylmagyna adamlar gaharlandylar (Aşgabatda tomusda ortaça gündelik temperatura 40 gradusdan ýokary). Şeýle duýgur täze maksadyň sebäbi başgaça bolup görünýär we bu türkmenleriň daşary syýasatynyň esasy maksady - gaz baýlyklaryny täze Ýewropa bazarlaryna geçirmek bilen baglanyşykly.
Ýewropa ädim ädýäris. Biz Hazar Transgaz gaz turbageçirijisini (TCG) gurmak baradaky taslama barada gürleşýäris, onuň üsti bilen türkmen gazy Ýewropa ýa-da göni Ýewropa energiýa merkezine öwrülmäge çalyşýan Türkiýä gidip biler. Prezident Berdimuhammedowyň ýaňy-ýakynda Ankara eden sapary wagtynda Türkiýäniň TCG gurluşygyna gatnaşmagy barada anyk ylalaşyklaryň ýoklugyna göz aýlasak, Aşgabat türklere ägirt uly meýilnamalaryny durmuşa geçirmekde kömek bermäge howlukmaýar we ÝB bilen göni ylalaşyk gazanmak isleýär.
Ýöne bu taslama maliýeleşdiriljek Ýewropa Parlamentiniň we Ýewropanyň Dikeldiş we Ösüş Bankynyň (ÝDÖB) tassyklamazdan mümkin däl. ÝDÖB-nyň düzgünnamasynda demokratiýalaşma we adam hukuklarynyň şeýle maliýeleşdirilmegi üçin zerur şert bolup durýan 1-nji madda bar. Ýewropa Parlamenti barada aýdylanda bolsa, Aşgabat geçen ýyllaryň gynançly tejribesini göz öňünde tutmalydyr, parlamentariler ol ýerdäki adam hukuklarynyň yzygiderli bozulmagy sebäpli Türkmenistan bilen söwda şertnamasy baglaşmak üçin Ýewropa Komissiýasyna rugsat bermediler.
ÝB uzak wagtdan bäri Aşgabadyň kanunçylygyny Ýewropa ülňülerine laýyk getirmegi teklip edip gelýär, elbetde, türkmen ýolbaşçylary ýewropalylary ýarym ýolda görmeli we Aziýa despotizminiň diwaryny birneme düzetmeli diýen netijä geldi.
Munuň wagty Ukrainadaky söweşiň Brýusseli mümkin boldugyça Russiýanyň “Gazpromyna” garaşlylygyny azaltmak maksady bilen ÝB-ne gaz üpjünçiligini diwersifikasiýa etmäge gönükdirdi. Bu meýilnamalarda türkmen gazynyň öz orny bolmagy mümkin, emma Aşgabat Ýewropa bilen duşuşmak üçin öz roluny dowam etdirmeli. Mitingler we demonstrasiýalar baradaky karar bu ýolda resmi ädimleriň biridir.
Moskwanyň hileleri. Başga ädimler etmek has kyn. Russiýanyň we Eýranyň bolup biläýjek oppozisiýasyna garşy gorag liniýasyny gurmak zerur, bu wagtal-wagtal Hazar deňziniň düýbüne turbanyň goýulmagynyň öňüni alyp biljekdigini aýdyň görkezýär. Deňiziň ekologiýasyna howp salýandygy aýdylýar. Ýagdaý gowy, olar Aşgabatda jogap berýärler, Hazar suwlary Gara deňizden has az oňaýsyzlyk bilen, Türk akymynyň düýbüniň tutulmagy meýilleşdirilýär.
Şeýle hem Moskwa we Tähran Hazar deňziniň ýagdaýy (başgaça aýdylanda, onuň bölünişi) barada ylalaşyk gazanylmansoň, TCG-iň gurluşygynyň Hazar döwletleriniň galan bölekleri bilen utgaşdyrylmalydygyny ýatladýar. Aşgabat hem bu pikir bilen ylalaşmaýar: "Şeýle turbageçirijileriň gurulmagy olaryň geçýän döwletleriniň özygtyýarly hukugy" -diýip, geçen ýylyň sentýabr aýynda Astrahanda geçirilen IV Kaspi sammitinde Türkmenistanyň prezidenti Berdimuhammedow aýtdy. Mart aýynyň başynda, türkmenleriň ýarym resmi internet çeşmelerinde Aşgabat bilen gol çeken resminamalarynyň rus tarapyndaky hakyky bökdençligi görkezýän maglumatlar peýda bolup başlady: 2003-nji ýyldaky bähbitli şertnama, 25 ýyl bäri işlenip düzülen we “Gazprom” tarapyndan satyn alynmagy göz öňünde tutýan 2003-nji ýyldaky bähbitli şertnama. Türkmenistanda öndürilen ähli gaz we Türkmenistandan Russiýa çenli Hazar gaz geçirijisiniň (PCG) gurluşygy barada 2007-nji ýylyň Jarnamasy. “Siziň pikiriňizçe bu hileler Türkmenistany duruzdymy? Bu beýle däldi!" - olara Aşgabatda hormat bilen jogap berilýär. Türkmen tarapy bu şertnamalar boýunça borçnamalaryny ýerine ýetirdi we döreden binägärlik gurluşlaryny Hazar Transgaz geçirijisiniň üsti bilen Ýewropa gaz daşamak, şeýle hem ýurduň içindäki gazy çuňňur gaýtadan işlemek üçin zerur zatlary üpjün etdi. Netijeler düşnüklidir: Aşgabat uglewodorod eksport ugurlaryny diwersifikasiýa etmek hukugyny yzygiderli ulanýar we Moskwa "çalşyp bolmajak zatlaryň ýokdugyna" düşünmelidigini aýdýarlar.
Geçen ýyl 12 milliard kub metrden şu ýyl 4 milliarda çenli “Gazprom”-yň türkmen gazyny satyn almagynyň yzygiderli azalmagy Aşgabady aladalandyrmaýar. Esasy üpjünçilik häzirki wagtda Türkmenistandan gaz geçirijisiniň dördünji liniýasyny gurýan Hytaýa gidýär we hytaýlylar tarapyndan baglaşylan şertnamalaryň umumy mukdary 95 milliard kub metre ýetýär. Dogry, Hytaý üçin gazyň bahasy täjirçilik syry bolup galýar we hünärmenleriň pikiriçe, “Gazpromyň” töleýäninden has az, sebäbi hytaýlylar türkmen gaz geçirijisini gurmak üçin çykdajylary baha formulasyna goşdy. Mundan başga-da, taslama kuwwaty 33 milliard kub metr bolan Türkmenistandan Owganystana, Pakistana we Hindistana (TAPI) çenli başga bir uly gaz geçirijisiniň gurluşygy şu ýyl başlamaly. Onuň satuwy 2018-nji ýyla meýilleşdirilýär.
Hemme zat gowy bolardy, sebäbi Türkmenistan hatda Russiýanyň Aşgabat şäherini şol ýerde ýaşaýan on müňlerçe rus watandaşynyň hukuklaryny hasaba almaga mejbur etmek synanyşyklaryna-da üns bermezligi öwrendi. Türkmen häkimiýetleri 2003-nji ýylda, Aşgabat bilen Moskwanyň 1994-nji ýylda goşa raýatlyk barada baglaşylan şertnamadan birtaraplaýyn yza çekilenden soň, iki taraplaýyn Russiýanyň raýatlygyny ykrar etmeýär. We nägilelik bildirýän rus bipatridleri (köp raýatlygy bolanlar) içerki durnuksyzlyk howpuny döretmeýär, 2008-nji ýylyň awgust aýynda Günorta Osetiýada bolan söweşden soň, türkmen ýolbaşçylary Moskwanyň Türkmenistanda rus pasportlaryny saklamaga taýynlygy sebäpli aladalanýardy. Soňra ýurduň günbatar, Hazar sebitlerinde türkmen bölümleriniň meýilleşdirilmedik harby türgenleşikleri geçirildi. Emma Aşgabatdan Russiýanyň gündogar Ukrainadaky wakalara Russiýanyň gatyşmagyna beýle täsir görülmedi. Köpçülikleýin demonstrasiýalaryň netijesinde Maýdana we Ukrainada häkimiýetiň çalşylmagyna garamazdan, türkmen ýolbaşçylary Ýewropa eglişik etmekden we liberallaşdyrmak üçin dodak bermekden gorkmaýarlar. Ýewropaly gaz alyjylary, üýşmeleňleri we demonstrasiýalary öz ýurtlarynda köşeşdirmek üçin kagyz ýüzünde ýazylmadyk uzak we ajaýyp bir zat ýaly bolup görünýär.
Arkadiý Dubnow - syýasatçy, Merkezi Aziýa boýunça bilermen
Has giňişleýin oka: http://carnegie.ru/2015/03/25/ru-59495/i4xt
