ULGAMDA ONLAÝN SENZURA GARŞY HALKARA GÜNİ

Türkmenistan hökümeti internetiň ösüşini we ýaýramagyny togtatdy we ähli ugurlarda senzurany artdyrmagyny dowam etdirýär. Şeýle hem, ykjam aragatnaşyk bazarynda türkmen häkimiýetlerine aragatnaşyklaryň ähli görnüşlerine gözegçiligi güýçlendirmäge mümkinçilik berýän bir hojaýyn bar. Halkara jemgyýetçiligi, Türkmenistanyň baý energiýa we bolup biläýjek bähbitlere eýe bolandygyny göz öňünde tutup, bu döwlete yzygiderli basyş etmän, eglişik etmäge başlady.

Internetiň bahasy gaty ýokary

Türkmenleriň prezidenti Gurbanguly Berdimuhammedow 2008-nji ýyldan başlap türkmenlere internete girmäge rugsat beren hem bolsa, tehniki we maliýe päsgelçilikleri gaty köp. Internete girmek mümkin, emma interneti giňden ulanmak henizem islenmeýär.

Bütindünýä Kerebine doly ygtyýar berlen daşary ýurt korporasiýalaryndan we ilçihanalaryndan başga, adaty internet ulanyjylarynyň diňe “Türkmenet” atly intranet görnüşi bolan gaty senzuraly görnüşini okamaga mümkinçiligi bar. Gaty köp süzgüç, türkmen dilindäki tankydy sözleriň we neşirleriň töwereginde jemlenendir we esasan ýerli ulanyjylara we bolup biläýjek dissidentlere, esasanam ene dilini ulanýanlara gönükdirilendir. HroNo.tm we Gundogar ýaly oppozisiýa saýtlary, şeýle hem Merkezi Aziýadaky sebit maglumat sahypalary - Ferghana.ru ýa-da ÝewraziýaNet.org petiklenýär. Türkmenleriň blog açmagyna ýa-da daşary ýurtlara wideo ibermeginiň öňüni almak maksady bilen 2009-njy ýylyň ahyrynda “YouTube” we “LiveJournal”-a girip bolmaýar. “Facebook” we “Twitter” henizem petiklenýär.

Halkara hökümete degişli bolmadyk guramalaryň köpüsiniň web sahypalaryny okamak mümkin. Türkmenistany tankytlaýan makalalary çap etmeýän rus we türkmen metbugatynda-da şeýle ýagdaý bar. Bularyň hemmesiniň sebäbi guramalar bilen ýurtlaryň arasynda zerur söwda täjirçiligi bolup biler.

Ýurtda gorky döredýän psihologiki howanyň bardygyny göz öňünde tutup, Türkmenistandaky internet ulanyjylary onlaýn syýasy we jemgyýetçilik meselelerini ara alyp maslahatlaşmaýarlar. E-poçtalaryny barlaýarlar ýa-da Skype-daky dostlary bilen ýa-da telefonda çalt habar almak we ibermegiň beýleki serişdeleri bilen gürleşýärler. Türkmen sosial ulgamlary bu ýurtda iki ýyl ozal peýda bolupdy. Teswirlar.com forumy we Talyplar.com blog meýdançasy, türkmen internet ulanyjylarynyň we daşary ýurtlardaky türkmen diasporasynyň wekilleriniň arasynda iň meşhurydyr. Olara her gün birnäçe ýüz ulanyjy gelýär.

Şeýle-de bolsa, göze görnüp duran gowulaşmalar hem bar: indi türkmenleriň ýaşaýjylary, satyn alyş bahasy gaty ýokary bolsa-da, şahsy kompýuterleri özbaşdak satyn alyp bilerler. Ýakynda, internete has ykjam girýän we şahsy maglumatlaryňyzy häkimiýetlere habar bermekden saklamaga mümkinçilik berýän Wifi simsiz birikdiriş tehnologiýasy girizildi. Her bir internet kafesi öz müşderilerinden şahsyýetiň resminamalaryny bermegini talap edýär, bu bolsa häkimiýetlere döwletiň ilatyna gözegçilik etmäge mümkinçilik berýär. Netijede, internet ulanyjysy, öňküsi ýaly kafe dolandyryjysyna haýsy saýtlara girmek isleýändigini aýtmagy talap etmeýär.

Türkmenleriň ýaşaýjylarynyň köpüsi henizem internet kafelerinde internete birikýärler, şonuň üçin häkimiýetler internet birikmesi üçin sagatda ýokary bahalary töleýärler. 64 Kbit/sek tizlikli çäklendirilmedik internet üçin aýlyk abuna tölegi 213,15 ABŞ dollar. ADCL birikmesi üçin bahasy 7,00 ABŞ dollara çenli ýokarlanyp biler, ortaça aýlygy bolsa 200 ABŞ dollar. Çäkli internete girmegi saýlaýanlar üçin 1 MB maglumat takmynan 25 ABŞ dollar.

Maglumat birikdirmegiň we göçürip almagyň tizligi köplenç gaty haýal. Şahsy girişi bolan ulanyjylar günde birnäçe sagatlap internete adaty girip bilýändiklerinden zeýrenýärler. Gije ýagdaýlar has gowudyr. Käbirleri Bütindünýä Kerebine girmek üçin halkara guramalarynyň ofislerine-de barýarlar.

Jübi aragatnaşygyna basyş

Soňky aýlar jübi telefonlary üçin täze SIM haty ýetmezçiligi bilen tapawutlandy: 2010-njy ýylyň dekabrynda Aşgabatda, Türkmenistan Ynsan Hukuklary Başlangyjynyň Türkmen bölümi tarapyndan neşir edilen Türkmenistan gözleg ýerleriniň biriniň hasabatyna görä, “Altyn Asyr” elektronika dükanlarynyň öňünde her gün uzyn nobatlar emele gelýär.

Bu "ýetmezçilik" Russiýanyň MTS telekommunikasiýa kompaniýasynyň ýurtdaky ýapylmagy bilen baglanyşykly bolup, iki milliondan gowrak ulanyjysynyň jübi telefonyna jaň edip bilmezligi mümkin. Türkmen hökümeti tarapyndan MTS-e berlen ygtyýarnama Aragatnaşyk ministrligi tarapyndan 2010-njy ýylyň 21-nji dekabrynda ýatyryldy. Şeýlelik bilen, döwletiň ýeke-täk bäsdeşi we bu bazar segmentinde şu günki öňdebaryjy – “Altyn Asyr” kompaniýasynyň söweş meýdanyndan aýryldy. Şu wagta çenli birnäçe müňden gowrak abonenti bolmadyk Altyn Asyr häzirki wagtda ýeke hojaýyn bolup, döwletiň senzura we gözegçilik nukdaýnazaryndan ýurtda ykjam aragatnaşyga gözegçiligi güýçlendirýändigini ýene bir gezek tassyklaýar. MTS-den tapawutlylykda, Altyn Asyr köplenç garaşsyz maglumatlara we oppozisiýa saýtlaryna girmegi bökdeýär.

Repressiýa dolanmakmy?

2010-njy ýylyň 30-njy sentýabrynda Türkmenistanyň prezidenti Gurbanguly Berdimuhammedow Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň işgärlerine garşy çekeleşikli çykyş edip, “Adam hukuklaryna hormat goýmak esasynda döwletimize we demokratiýamyza töhmet atýan we milli jemgyýetimizi we jemgyýetimiziň agzybirligini bozmaga çalyşýanlara” garşy göreşmäge çagyrdy.

Halkara hökümete degişli bolmadyk “Turkmen Başlangyjy” guramasynyň Türkmen bölüminiň web sahypasy 2010-njy ýylyň oktýabr aýynyň başynda döwüldi, şonuň üçin domen adyny üýtgetmeli boldy. Bu hüjümler, guramanyň müdiri Farid Tuhbatulliniň 2010-njy ýylyň 28-nji sentýabrynda Merkezi Aziýada ýaýlyma berilýän we şonuň üçin türkmen ilaty üçin elýeterli bolan K + hemra kanalynyň programmalarynyň birinde beren interwýusynyň netijesi boldy. Häzirki wagtda Wenada ýaşamaga mejbur bolan Farid Tuhbatullin Türkmenistandaky adam hukuklary ýagdaýyna aç-açan ýüzlendi. Ýöne häkimiýetler Tuhbatulliniň türkmen ilatynyň durmuşyna beýle garyşmagyndan hoşal däldi.

Dissidentleriň köpüsine soňky birnäçe aýyň içinde ýurtdan çykmak mümkinçiligi berilmedi. Ynsan hukuklaryny goraýjy Umida Jumabaýewa 2010-njy ýylyň iýul aýynda ýurtdan göýberilmedik iň soňky mysallaryň biridir. Häkimiýetler ony beýleki dissidentler bilen arabaglanyşykda we adam hukuklary işinde aýyplady. Ol hiç hili delilsiz ýa-da subutnamasyz oppozisiýa web sahypalarynda maglumat paýlamakda aýyplandy.

Halkara jemgyýetçiligi haýsydyr bir eglişik etmäge taýynmy?

Döwletiň paýtagty Aşgabat, beýleki zatlar bilen bir hatarda, Owganystandaky düşünüşmezlikde NATO ýurtlaryny goldamakda, esasanam harby blogyň ýurtlaryny howa giňişligi bilen üpjün etmekde möhüm rol oýnaýar - Amerikanyň gözüniň alnynda möhüm bähbitli baýlyk. ABŞ-nyň Döwlet sekretarynyň kömekçisi Robert Bleýk, 2011-nji ýylyň fewral aýynda Türkmenistana eden sapary wagtynda senzura usullaryny ulanýan Merkezi Aziýa ýurtlarynyň hökümdarlaryna ýüzlenip: “Jemgyýetiň doly gözegçilik astyndaky döwletleriň ýolbaşçylary üçin Tunisiň we Müsüriň ýalňyşlyklaryndan sapak almak zerurlygy möhümdir" diýdi.

Bu pozisiýa fransuz diplomatiýasynyň pikirine ters gelýär. Wikileaks web sahypasynda, soň bolsa gündelik “Le Monde” gazetinde çap edilen telegrammanyň habaryna görä, “Fransuz ilçihanasy Türkmenistanda artykmaç orny eýeleýän Bouygues telekommunikasiýa toparynyň şertnamalaryna howp salmazlyk üçin dini azatlyk we adam hukuklaryna hormat goýmak meseleleri bilen gyzyklanmaýar”.

Ýewropa Bileleşigi, Türkmenistan bilen hyzmatdaşlyk barada hyzmatdaşlyk şertnamasyny baglaşmak tapgyrynda, bu hem adam hukuklarynyň ýagdaýyna gözegçilik etmegi we gatnaşyklary wagtlaýyn bes etmegiň jezasy bilen türkmen jemgyýetiniň demokratiýalaşdyrylmagyny we kanunçylygyny talap etmegi göz öňünde tutýar. 2011-nji ýylyň ýanwar aýynda Ýewropa Parlamentiniň Daşary gatnaşyklar komiteti bu syýasy we ykdysady şertnama gol çekmek kararyna geldi.

http://en.rsf.org/internet-enemie-turkmenistan,39772.html