Türkmenistan Merkezi Aziýanyň geosyýasy syýasatynyň özenidir, Gazagystandan we Özbegistandan soň üçünji möhüm ýurt. Nyýazowdan soňky döwür ABŞ (we Ýewropa Bileleşigi) tarapyndan bu aýratyn döwletiň sebite we dünýäniň beýleki ýerlerine gaýtadan goşulmagyna gapylaryny açmak üçin ulanylyp bilner, bu bolsa öz gezeginde Amerikanyň Merkezi Aziýadaky ornuny berkitmäge kömek eder.
Zalym we eksantrik (köp adamdan birneme tapawutlanýan logika formaty bilen) Nyýazowyň durmuşy we Türkmenbaşynyň hökümdarlyk eden döwri, bir tarapdan, Kommunistik partiýanyň nomenklaturasynyň gündelik durmuşyna meňzeýärdi, beýleki tarapdan, syýasy äheňler diýlip atlandyrylýan komediýa filmleriniň beýanyny ýada salýardy, emma Nyýazow diktaturasy bilen baglanyşykly ähli zatlara çynlakaý çemeleşýärdi.
Rejimini maliýeleşdirmek üçin milliardlarça dollar gaz girdejisi bilen, ol öz ýolbaşçylygynda tussag edilmelere, gynamalara, oppozisiýanyň kowulmagyna, halkyny garyplyga sezewar edip, olary betbagt edýärdi. Onuň görkezmesine görä, Türkmenistanyň rus dilli ilaty ýurtdan kowup çykaryldy ýa-da gaçdylar, bäşinji sütüniň astynda yzarlandy. Syýasy partiýalary gadagan etdi we ýolbaşçylary wezipesinden arassalamagy söýýärdi, ministrleri gabanjaňlyk bilen atmagy we türmä basmagy gowy görýärdi.
Türkmenbaşy diňe bir syýasy oppozisiýany däl, eýsem opera we baleti hem gadagan etdi. Ol ilatyň iň garyp gatlaklary üçin pensiýalary, hassahanalary we kitaphanalary ýapdy we orta bilimiň dowamlylygyny 10 ýyldan 9-a çenli azaltdy. Ol ilatyň aglaba bölegi üçin altyn dişleri we daşary ýurt syýahatyny gadagan etdi. Şeýle hem, ilata arzan bahadan mugt elektrik, suw, tebigy gaz we hatda duz we benzin ýaly beýleki sarp ediş harytlary bilen üpjün etmek barada karar çykardy.
Çagalygyndan ýetim galdy, Stalin stilindäki şahsyýet kultyny öňe sürdi, ýanwar aýynyň adyny öz adyna üýtgetdi, adalat hudaýyny ejesiniň ýüzi bilen suratlandyrmagy buýurdy, ýurduň her şäherinde öz heýkellerini dikdi we Hazar deňzindäki esasy porty öz ady bilen atlandyrdy. Diktatoryň äpet altyn heýkelleri paýtagt Aşgabat şäherini bezär, olaryň biri Bitaraplyk binasynyň ýokarsynda ýerleşýär. Heýkeliň ganaty bar we aýlanýar, heýkeliň ýüzi hemişe güne seredýär.
Ýer çägi, ýer çägi ... Eýranyň demirgazygynda, Owganystan we Özbegistan, şeýle hem Gazagystan we Hazar deňziniň üsti bilen Azerbaýjan bilen serhetleşýän, bu ýurt Waşingtonyň gyzyklanma bildirýän sebitinde üçünji möhüm ýurtdyr. Onuň üçin diňe nebite baý we giň Gazagystan we köp ilatly Özbegistan has möhümdir.
Amerikanyň Birleşen Ştatlary Eýranyň ýadro maksatnamasyna garşy haýsydyr bir harby çäre görse ýa-da Owganystandaky goşunlaryna üpjünçiligi artdyrmaly bolsa, Türkmenistandaky harby howa bazasy Amerikan goşuny üçin möhüm bolup biler.
Türkmenistan Russiýa üçin hem ABŞ-dan has möhümdir. Ol Russiýanyň ägirt uly gaz monopoliýasy Gazprom üçin tebigy gazyň esasy çeşmesidir.
Türkmenistan Gazproma energiýa çeşmelerini gaty arzan bahadan satýar, Gazprom bolsa öz gezeginde türkmen gazyny rus müşderilerine satýar we Russiýanyň gazy Günbatar Ýewropa iberilýär ýa-da çal maliýe meýilnamasy boýunça Ukraina satylýar we bu akym eýýäm meşhur we syrly RosUkrEnergo tarapyndan dolandyrylýar. Türkmen gazy, rus we ukrain telekeçilerini we RosUkrEnerg paýdarlaryny baýlaşdyrýan haryt.
Türkmenistan üçin has dogry çözüm, gaz geçirijilerini diwersifikasiýa (harytlaryň, kemçilikli önümleriň we ş.m. gowşurylmazlyk töwekgelçiligini azaltmak, şeýle hem giň gurmak maksady bilen birnäçe üpjün ediji kompaniýalaryň arasynda satyn alyşlary paýlamak) etmek, öz gezeginde Gazpromyň monopoliýasyny (Ykdysadyýetiň belli bir pudagyna gözegçilik bir guramanyň elinde bolan bazar gurluşyny) soňlamak. Bu, Hazar deňziniň üsti bilen Türkiýä, Jorjiýa we mundan beýläk Ukraina we Günbatar Ýewropa turbageçiriji gurmak arkaly amala aşyrylyp bilner. Ýa-da Özbegistanyň we Gazagystanyň üsti bilen Hytaýa, şeýle hem Owganystanyň üsti bilen Päkistan we Hindistana turba geçiriji gurmak arkaly. Türkmenbaşy şeýle saýlawlar bilen gyzyklandy.
Öňki saglyk ministri we premýer-ministriň orunbasary, myş-myşlara görä merhum diktatoryň ýakyn garyndaşy Gurbanguly Berdymuhammedowyň bu girdejili strategiýany durmuşa geçirjekdigi entek belli däl.
Berdimuhammedow şu güne çenli kartlaryny açmady, diňe bölekleýin liberallaşdyryljakdygyny görkezdi, ýöne oppozisiýanyň ýurda gaýdyp gelmegine rugsat bermedi we Şyhmyradowy türmede saklady. Berdymuhammedow, mejlisiň başlygynyň tussag edilmegine ýolbaşçylyk eden güýçli prezident garawulynyň serkerdesi Akmyrat Rejepowyň goldawyna eýe hasaplanýar. Rus resmiler Russiýanyň Türkmenistan bilen baglaşan şertnamasynyň iň bolmanda 2009-njy ýyla çenli, möhleti gutarýança üýtgewsiz galjakdygyny aýtdy.
Täze lider şu wagta çenli diňe Türkmenistana plýuralistik liderlik bermek üçin deslapky niýetlerini mälim etdi. Şol bir wagtyň özünde, internete rugsat berjekdigini aýtdy; 10 ýyllyk orta bilime gaýdyp, pensiýa meselesine seretjekdigini, Türkmenbaşynyň şahsyýet kultyny goldaýar we oppozisiýanyň ýurda gaýdyp gelmegine rugsat bermeýär we ýakyn wagtda geçiriljek saýlawlara köp sanly partiýa gatnaşýar.
Russiýa eýýäm iki gezek ýurduň konstitusiýasyny bozan Berdymuhammedow bilen oňaýly bolup görünýär: ilki parlamentiň başlygy, türkmenbaşynyň kanuny mirasdüşeri tussag edilende we ýerine ýetiriji prezidentiň prezident saýlawlaryna gatnaşmagyna rugsat bermek üçin konstitusiýa üýtgedilende.
Russiýadan başga-da, beýleki iki güýç Aşgabatdaky gyrgylar ýaly wakalara syn edýär: Türkmen gazyna girmek isleýän Hytaý we Türkmenistanyň “Amerikalaşmagynyň” öňüni almak isleýän we onuň geljekde Eýrana çozuş bazasyna öwrülmegini isleýän goňşy Eýran. Şeýle-de bolsa, Russiýadan tapawutlylykda Eýranyň bu ýurduň syýasatyna täsir etmek üçin çäkli mümkinçilikleri bar. Özbegistan ýaly beýleki goňşulary, Türkmenistan bilen gatnaşyklary ideal däl, ýakyn wagtda täze prezident saýlamak zerurlygy bilen ýüzbe-ýüz bolup bilerler we şonuň üçinem ösüşleri uly gyzyklanma bilen yzarlaýarlar. Türkmenistan diktatorlyga gaýdyp gelse ýa-da döwlet hökmünde dargasa, Amerikanyň sebitdäki bähbitleri zyýan çeker.
Amerikanyň deňlikdäki gyzyklanmalary Amerikanyň Merkezi Aziýadaky gyzyklanmalaryny üç söz bilen jemläp bolar: howpsuzlyk, energiýa we demokratiýa. Ýewropa Bileleşiginiň tebigy gaz çeşmelerini köpeltmäge bolan gyzyklanmasy ABŞ bilen deňeşdirilýär. Türkmenistanda häkimiýetiň çalyşmagy, üç ugurda-da oňyn netijelere ýetmek üçin özboluşly, ýöne wagt çäkli. Şeýle-de bolsa, 11-nji fewraldan, prezidentiň “saýlawlarynyň” meýilleşdirilen güni penjire ýapylar we täze oligarhiýa höküm sürer. Türkmenistanyň täze hökümdarlary gaz satuwyndan alýan girdejisini ýurduň ösüşine gönükdirmek bilen bir partiýaly döwletini we rejimini üpjün etmek isleýärler.
Amerikanyň Birleşen Ştatlary täze ýolbaşçylar bilen hyzmatdaşlyk etmek isleýändigini ýa-da hyzmatdaşlygyň şertlerini kabul etmek bilen bar bolan pozisiýalaryny saklap biler. ABŞ-da käbir möhüm ygtyýarlyklar bar, şol sanda täze hökümdarlara türkmenbaşynyň daşary ýurtdaky ogurlanan milliardlarynyň girmegi we Moskwanyň hödürleýäninden tapawutly şertlerde howpsuzlyk hyzmatdaşlygy.
Amerikanyň Birleşen Ştatlary eýýäm Türkmenistanyň ösüşiniň bähbidi üçin täze ýolbaşçylar bilen işleşmäge taýýardygyny mälim etdi. Şeýle-de bolsa, Waşington umumy maksatlar, ýagny halkyň dolandyrylyşyna gatnaşmagy esasynda gülläp ösýän döwrebap döwlet döretmek barada ylalaşmaly.
Pentagon sebitdäki, esasanam Owganystandaky garaşylmadyk ýagdaýlara jogap bermek üçin harby bazany (“liliýa ýassyklary” diýlip atlandyrylýar) döretmek mümkinçiligine seredýär we neşe gaçakçylygyna garşy göreşde Türkmenistana hyzmatdaşlygy teklip eder.
ABŞ-nyň Energetika we Döwlet departamenti Türkmenistanyň ykdysady “meýdanynda”, "deň şertlerde oýnamaga" çagyrar, meselem, Günbatar energiýasyna we degişli kompaniýalara ýurduň tebigy baýlyklaryna we jemgyýetdäki gündelik durmuşy we ykdysady işjeňligi goldaýan möhüm gurluşlar toplumy ösdürmek taslamalaryna girmek ýaly zatlary öz içine alýar.
Amerikanyň Birleşen Ştatlary, korrupsiýa we aç-açanlyk syýasatlarynyň bir bölegi hökmünde täze hökümetiň Türkmenbaşynyň bütin dünýäde gazanan pullaryny yzarlamakda we şol hasaplardan gelýän serişdeleri Türkmenistanyň raýatlaryna, we diktatorlyk döwründe äsgerilmedik eden saglygy goraýyşa, esasanam bilim üçin gönükdirmegini talap etmeli. Şol bir wagtyň özünde ABŞ we Ýewropa Bileleşigi mesele çözülýänçä Türkmenbaşynyň hemme belli hasaplaryny ele almaly.
Netijede, Waşington oppozisiýa liderlerine gaýdyp gelip, ýurduň syýasy durmuşyna gatnaşmaga, syýasy garşydaşlaryny boşatmaga, söz we ýygnak azatlygyny kepillendirilmegini talap etmeli.
Türkmenistan garaşsyzlykdan bäri taryhynda iň möhüm döwri başdan geçirýär. Ösüş usuly diňe bir Merkezi Aziýa däl, eýsem Ýewropanyň energiýa howpsuzlygyna we Amerikanyň Eýran bilen gatnaşyklaryna hem täsir eder. Amerikanyň bu geçiş syýasaty, sebitdäki Amerikan bähbitlerini güýçlendirjek howpsuzlyk, energiýa we demokratiýa ileri tutulýan ugurlara esaslanmalydyr.
Ariel Koen.
Çeşme: FrontPage magazinžurnaly (ABŞ)
