Halkara adam hukuklary guramasy Türkmen Helsinki gaznasy Türkmenistanda neşekeşligiň we neşe gaçakçylygynyň dürli taraplary barada maglumat berýän metbugat beýanatyny berdi.
Öz habarçylarynyň maglumatlaryna, şeýle hem dürli halkara guramalarynyň hasabatlaryna esaslanyp, THF esasanam şu netijä gelýär: “Sowet döwründen bäri bu hünär bilen meşgullanýan adamlar, şeýle hem täze endik edenler, ilata erkeklerem, aýallaram dürli görnüşli neşe serişdeleri bilen üpjün edýärler. Olara yzygiderli köpelýän işsizler we çagalar kömek edýär. THF Azatlyk sebitindäki neşekeşler, neşe söwdagärleri we hukuk goraýjy edaralaryň işgärleri barada gysga wagtyň içinde ýygnan jikme-jik maglumatlary aldy. Habarlara görä, Aşgabatda hatda gije gapyny kakyp we penjireden pul uzatsaň, size derrew bir paket neşe satýan jaýlar hem bar. Satyş we satyn alyş shemasy alyjy ýa-da satyjy biri-birini görüp bilmejek derejede düzüldi.
THF resminamasynda şeýle diýilýär: “Iňlis söweş we parahatçylyk institutynyň habaryna görä, diňe Aşgabatda neşe söwdasyna 20 000 töweregi adam gatnaşýar. Tutulan satyjylaryň ýarysy diýen ýaly aýallar. Resmi (gaty pes baha berlen) statistikalara görä, ýurduň her 9-10-njy ýaşaýjysy neşe serişdesini ulanýar.”
THF hem Iňlis söweş we parahatçylygy öwreniş instituty ýaly daşary ýurt jemgyýetçilik guramalarynyň we syýasy guramalaryň maglumatlary Türkmenistanda neşekeşligiň ýaýramagyny suratlandyryp bilermi? Bu soraga Karnegi Moskwa merkeziniň hünärmeni Arkadiý Dubnow jogap berýär:
AD: Türkmenistan Merkezi Aziýada ýeke-täk ýurt (ähli ýurtlar belli bir derejede Owganystandan Ýewropa neşe serişdelerini geçirmek üçin tranzit territoriýasydyr), neşe serişdeleriniň ulanylyşy sebitiň beýleki ýerlerinde has ýokarydyr. THF maglumatlary goşmak bilen dürli gözlegler muny subut edýär. Muny, başga bir hökümete degişli bolmadyk gurama bolan ETG-nyň Merkezi Aziýa sebiti bilen alyp barýan gözlegleri hem tassyklaýar. Soňky iki ýylda alnan maglumatlara görä, Türkmenistanyň her dördünji ýa-da bäşinji ýaşaýjysy diýen ýaly neşekeş. Respublikada, adatça, iki görnüşli gaty derman ulanylýar. Olardan biri gymmat, ýokary hilli geroin - döwük diýlip atlandyrylýan gara bazarda bir gram üçin 30 dollar. Neşekeşler üçin beýle giňden elýeterli däl, şonuň üçin pes arassalygy has meşhur, diňe geroin diýilýär. Onuň bahasy 7-10 ABŞ dollary. Neşekeşlige we Türkmenistanda neşe gaçakçylygyna garşy göreş milli derejede amala aşyrylmaýar. Mundan başga-da, ýaňy-ýakynda prezident S.Nyýazowyň wekili bolan döwletiň özi, az mukdarda neşe serişdeleriniň zyýanly däldigini öňe sürdi. Ujypsyz dozadan neşekeşlige çenli aralyk gaty az. Mundan başga-da, Türkmenistanda neşe gaçakçylygyndan başga ýokary girdejili iş mümkinçilikleri ýok.
THF-nyň metbugat beýanatynda “Türkmenistan bikanun söwdagärler üçin Türkiýe, Russiýa we Ýewropa bazarlaryna iberilýän goňşy ýurtlardan neşe gaçakçylygy üçin esasy üstaşyr ýollaryň we koridorlaryň biri bolmagynda galýar” diýilýär. "Associated Press" habar gullugynyň habaryna görä, geçen ýyl Türkmenistanda 266 kg geroin we tirýek konfiskasiýa edildi. Bu ýyl eýýäm bu görkeziji 665 kg çenli ýokarlandy." "Associated Press" bu maglumatlar 2005-nji ýylyň başynda Wenadaky Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň ýanyndaky Neşekeşlige garşy göreş boýunça döwlet komissiýasynyň başlygy tarapyndan berlen hasabatdan alyndy. Ol ýerde respublikanyň neşe serişdelerine garşy alyp barýan çäreleriniň netijeliligine güwä geçmeli resminamalary hödürledi. Bu sanlara ynanyp bolarmy?
AD: Milli howpsuzlyk ministrliginiň başlygy Aşyrmuhammedowyň 2005-nji ýylyň fewralynda Wenada Halkara neşe serişdelerine gözegçilik geňeşiniň mejlisinde eden hasabatynda Türkmenistanda neşe söwdasy bolan çäksiz çuň aýsbergiň diňe bir bölegi görkezildi . Onuň aýdan sanlary munuň hakykatdan daşdadygyny görkezýär. Şol Wenada ýerleşýän ETG jemgyýetçilik guramasy Türkmenistanyň üsti bilen neşe gaçakçylygynyň üç esasy ugruny görkezýär - bular Eýrandan, Owganystandan we Özbegistandan. Owgan ugrunda birnäçe anyk neşe ýoly bar, mysal üçin, Mary welaýatynyň üsti bilen, Marçak obasy we beýlekiler, neşe serişdeleriniň üstaşyry ýerli serhetçiler ýa-da hukuk goraýjy edaralaryň wekilleri tarapyndan gözegçilik edilýär. Eýranyň ugry hem gaty ýiti. Bu ýerde neşe gaçakçylygy bilen göreşiň peýda bolmagy, ýöne neşe serkerdelerine gözegçilik etmek barada nädip serhetden geçýänleri barlamak arkaly nädip çynlakaý gürleşip bolar? Bu ýagdaýda geçip barýanlaryň diňe üçden bir bölegi barlanýar we ýük ulaglary gözden geçirilmän diýen ýaly geçýär. Eýran-Türkmen serhedindäki diňe iki gözegçilik nokady (Aşgabatdaky howa menzili we Gidrolium barlag nokady) ABŞ tarapyndan üpjün edilen ýörite enjamlar bilen enjamlaşdyrylan bolsa, haýsy gözegçilik barada gürleşip bileris? ETG-iň hasaplamalaryna görä, diňe 2004-nji ýylda Eýran-Türkmen serhedindäki kanallaryň biriniň üsti bilen gämi duralgalarynyň birine - Ahala we Aşgabat şäherine 20 tonna geroin gowşuryldy. Bu kanallaryň diňe biri. Şeýle kanallar köp, ýük awtoulaglary bolsa az barlagdan geçýär.
Neşe mafiýasyna we neşekeşlige garşy göreşmegiň täsirli ýollary barmy?
AD: Mesele beýleki sebitlerde azyndan halkara guramalarynyň we jemgyýetçilik guramalarynyň gözegçiliginiň bolmagydyr. Türkmenistan düýbünden ýapyk ýurt. Türkmenistanda neşe söwdasy diňe bir neşe iberýänler üçin däl, eýsem köp sanly döwlet işgärleri we hukuk goraýjy edaralaryň işgärleri üçinem esasy girdeji çeşmesi bolansoň, ol ýerde Prezident Nyýazow ýolbaşçylyk edýänçä neşe gaçakçylygyna garşy göreşiň netijeliligi barada gürleşmek mümkin däl.
Merkezi Aziýa boýunça rus hünärmeni Arkadiý Dubnow hem şeýle diýýär. Ýöne THF press-relizine gaýdyp geliň. Şol ýerde başga bir howply tendensiýa bellendi: “Oba ýerlerinde ýagdaý gaty aladalandyryjy ... Toýlarda, ýubileýlerde, doglan günlerde myhmanlar üçin aýratyn otag bölünip berilýär, bu ýerde erkekler arassa tirýek çekýärler ... Ýene bir täze tendensiýa gyzlar, aýallar neşe endik edenler. Neşe gaçakçylary olary dürli ýollar bilen çekýärler. Ilki bilen umytsyzlygy wagtlaýyn ýatdan çykarmak üçin bejerýärler. Soň bolsa ýuwaş-ýuwaşdan öwrenişýärler, satyn almagy teklip edýärler we ahyrynda dostuny, tanyşlaryny özüne çekmegi talap edýärler. Oba ýerlerinde neşekeşlik çalt depginde ösýär.”
W.Wolkow "Nemes tolkuny"
