Türkmen aýallarynyň Turmenistanda kyn durmuşy üçin diňe iki düşündiriş bar. Olaryň biri, raýatlaryna dogry ideg etmeýän diktator döwletde ýaşaýarlar. Ikinji sebäp, gynansak-da, beýleki ýurtlaryň köpüsinde bolşy ýaly, aýal bolup dogulmagydyr. Norwegiýanyň Helsinki komitetiniň Türkmenistanda aýallar baradaky täze hasabatynda: "Erkekler ýaly çäklendirmelerden başga-da, aýallar patriarhal däp-dessurlara, aýallara garşy zorluga we maşgaladaky zorluga, şeýle hem saglyk ýagdaýynyň erbetligine garşy kanunlar bilen ýüzbe-ýüz bolýarlar". "Türkmenistanda aýallar: Ikinji derejeli raýatlar. Esassyzlyga sezewar edilip, diňe adalatsyzlykda deňdir" - diýilýär.
Bu hasabaty okamagyň bir esasy sebäbi, meýdan gözleglerine esaslanýar. Hasabatyň awtorlary "ygtybarly statistikanyň ýoklugy we hökümetiň raýat jemgyýetiniň ähli işlerine yzygiderli basyş etmegi, ýagdaýa gözegçilik etmek, baha bermek ýa-da gowulaşdyrmak synanyşyklaryny goňşy ýurtlara garanyňda has kynlaşdyrýar" diýip düşündirýärler. Ýöne NHK “ýurduň ýagdaýy bilen gyzyklanýan Türkmenistanyň raýatlarynyň” giň ulgamynyň kömegi bilen “esasan Türkmenistanyň paýtagty Aşgabatda, şeýle hem sebitlerde ýaşaýan 10,000-den gowrak aýal bilen söhbetdeşlik geçirendigini aýdýar."
Hasabatda “köp türkmen aýal maşgalanyň esasy ekleýjisi” bolan köp hadysalara salgylanýar. Durmuş-ykdysady şertler gaty çylşyrymly: ýokary işsizlik, köp sanly erkek neşekeş, köp ugurlarda korrupsiýa, mysal üçin bilim we saglygy goraýyş we ş.m. “Meniň özüm üçin hasabaty okamagyň netijesinde alnan iň möhüm maglumatlar, aýal-gyzlara edilýän köp iş, ähli tarapdan aýal-gyzlara bildirilýän talaplar we basyşlar: döwletden, maşgaladan, jemgyýetden, ýanýoldaşdan, durmuş şertleriniň erbetliginden ybaratdyr.” diýip, NHK-iň Merkezi Aziýa boýunça geňeşçisi Lin Wetterland aýdýar.
Elbetde, “Türkmenistanyň kanunçylygynda aýallary kemsidýän kadalar ýok. Munuň tersine, kanuny düzgünler CEDAW1 (Aýallara garşy diskriminasiýanyň ähli görnüşlerini ýok etmek baradaky konwensiýa) laýyklykda umumy goragda, durmuşyň ähli ugurlarynda aýal-gyzlara garşy diskriminasiýany aradan aýyrmaga we ilkinji seredişde bu düzgünleriň bozulmagy üçin jogapkärçiligi kepillendirýän dürli çäreleri öz içine alýar. Şuňa meňzeş düzgünler Konstitusiýa ýaly köp kanunlarda gaýtalanýar." Şeýle-de bolsa, mesele "aýallaryň hukuklaryny goraýan kanunlar aýallaryň azatlyklary we jemgyýetdäki deňlik babatynda gowy niýetleriň emeli diwaryny döredýär" diýip hasabatda aýdylýar.
40 sahypalyk hasabaty okanymyzdan soň, däp-dessurlara boýun bolmak diňe bir jemgyýetiň düýbünden gelen däl diýen düşünje aldyk. “Hökümet, aýal-gyzlary, erkekleri we ýaşlary gurama döretmekden we has gowy ýaşaýyş şertleri üçin söweşmekleriniň öňüni almak üçin däp bolan maşgala gymmatlyklaryny wagyz etmeklige ünsi jemleýär. Şeýlelik bilen, maşgalada-da, jemgyýetde-de abraýy hormatlamalydygyny we öjükdüriji soraglar bermekden saklanmalydygyny hemişe ýatladýarlar "-diýdi Lin Wetterland.
Däp-dessurlara boýun bolmak, ýokardan jemgyýete gözegçilik guraly hökmünde ulanmak maksady bilen goýulýar. Bu meselede Turmenistanyň prezidenti Gurbanguly Berdimuhammedow Garagum çölüniň eteginde ýaşaýan daýhanlardan has ösen we bilimli däl. Hasabatyň awtory jenap Berdimuhammedowyň aýdan sözüni ýada salýar: “Gyzlar tikin, haly dokamak we nahar bişirmek esaslaryny öwrenmeli, gysgaça aýdylanda, geljekki öý hojalykçy aýalyň bilmeli zatlarynyň hemmesini öwrenmeli. Oglanlar agaç ekmeli, agaç ussatlygyny we beýleki senetleri öwrenmeli.”
Sosial stereotipleri döredýän we türkmen aýal-gyzlaryny ikinji derejeli raýatlara öwürmäge kömek edýän Prezidentiň hut özü. NHK, 2012-nji ýylda geçiriljek prezident saýlawlarynda “Berdimuhammedow diňe erkeklerden ybarat maşgalasy bilen saýlaw uçastogynda peýda boldy. Ol ýerde ýekeje-de aýal ýokdy: ejesi-de, aýaly-da, gelni-de ýokdy. Aýal-gyzlar saýlawlara gatnaşmakdan boşadylýar ýa-da erkekleriň arasynda olara ýer ýok diýen düşünje bar." Aýal-gyzlar meselesi bilen meşgullanýan bir gurama bar - Türkmenistanyň Aýallar Bileleşigi. Ýöne bu hökümete doly bagly: “BMG-nyň 2012-nji ýylyň oktýabr aýynda Ženewada geçirilen aýal-gyzlary kemsitmegiň ähli görnüşlerini ýok etmek baradaky komitetinde geçirilen diňlenişikde (...) delegasiýa sebäbini düşündirip bilmedi, Aýallar bileleşiginiň başlygy Ženewada näme üçin resmi wekiliýetiň agzasy hökmünde çykyş etdi, eger bir HDB jemgyýetçilik guramasyna wekilçilik edýän bolsa"-diýip hasabatda aýdylýar.
Ýurduň dürli guramalary döwlet baştutanynyň stereotipli sözlerini gaýtalasa, geň galmaly däl. “2013-nji ýylyň 8-nji martynda Magtymguly adyndaky Türkmenistanyň Ýaşlar birleşiği “Talyp gözeli” atly uniwersitetlerinde talyplar üçin bäsleşik gurady. Döwlet habar gullugy bu bäsleşik baradaky hasabatlarynda öwgüli sözler aýtdy. Hasabatda: "Bäsleşige gatnaşýanlaryň aşpezlik ukyplary, baýramçylyk saçagyny işdäaçar, naharlar bilen bezemek sungatynda ussatlygyny görkezip bildi" diýilýär.
Däp-dessuryň syýasy maksatlar üçin ulanylmagynyň ýene bir subutnamasy aýallar üçin geýim meselesidir. NHK buňa "ýokary derejeli jemgyýetçilik syýasaty" diýýär. Hakykatdanam, iş ýerlerinde ýa-da jemgyýetçilik we dini baýramçylyklarda aýallar we mekdep okuwçylary, milleti boýunça türkmen bolmasa-da, döşü nagyşlar bilen bezelen milli eşik geýmeli we saçlary iki örüm bilen daňylmaly we tahýa bilen örtülmeli. Indi aýal-gyzlary şahsy durmuşda-da milli köýnek geýmäge höweslendirmek meýli bar: “Geýim kody (Forma-1) meselesine G. Berdimuhammedowyň has şahsy ýagdaýlar baradaky sözlerini goşup bileris, toýlarynda gelinler ýaňy-ýakynda meşhur bolan Ýewropanyň ak köýnekleriň ýerine milli köýnek geýmeli. Şeýle sözler türkmen metbugatynyň birinji sahypalarynda getirilýär.”
Bu syýasy ýagdaý aýallaryň ýurtdaky rolunyň gowşamagyna goşant goşýar. Oglanlar bilen gyzlaryň arasyndaky bilimde deňsizlik, aýal-gyzlary maşgala zorlugyndan, işdäki diskriminasiýadan goramak meselesinde polisiýanyň yza galmagy, aýallar aslynda kanun tarapyndan goralmaýar... Mysal üçin, az sanly aýal-gyzlar enelik rugsadyndan peýdalanyp bilýärler. “Ilki bilen, dynç alyş wagtynda maşgalasyny eklemek üçin serişde bolmaz. Ikinjiden, üç ýyllyk enelik rugsadyndan soň işini dowam etdirmek ähtimallygynyň pesdigine düşünýärler"-diýip hasabatyň awtorlary düşündürýärler.
BMG-nyň aýal-gyzlara garşy diskriminasiýany ýok etmek komiteti
Režis Žente
