Iki hepdelik ÝHHG-nyň adam ölçegleri ýygnagynda Türkmenistan her gün diýen ýaly agzalýardy. ABŞ-nyň ÝHHG-nyň wekilleri çekişmelere işjeň gatnaşdylar we öz pikirlerini aç-açan beýan etdiler.
Bu Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň Türkmenistana garşy täze syýasata başlandygyny aňladýarmy? “Azatlyk” radiosynyň türkmen gullugynyň müdiri Muhammet Tahyr, ABŞ-nyň ÝHHG-daky ilçisi Daniel Baýer bilen şu we beýleki meseleler boýunça ýörite söhbetdeşlik geçirdi.
- 2014-nji ýylyň ahyryna çenli Owganystanda ýerleşýän raýdaşlyk harby güýçleriniň köpüsi bu ýurtdan çykar. Siziň pikiriňizçe bu Owganystanyň goňşularynyň howpsuzlygyna nähili täsir edip biler?
“Biz Owganystanda demokratik ulgamyň döredilmeginiň Merkezi Aziýa üçin ägirt uly oňyn mümkinçilikleri döredjekdigine ynanýarys. Elbetde, ol ýerde döwlet edaralaryny güýçlendirmek zerurlygy bar. Bu maksat bilen, ÝHHG-nyň howandarlygynda serhet meseleleri boýunça ýörite gurluş döredildi, onda diňe ÝHHG-a agza ýurtlaryň degişli hünärmenleri däl, eýsem Owganystanyň resmi wekilleri hem öwrenmäge mümkinçilik aldylar. Serhetdäki asudalygyň kanuny serhetaşa söwda üçin zerurdygyny aýtmak hökman däl. Serhet howpsuzlygy tutuş sebit üçin köpden bäri mesele bolup gelýär. Owganystandaky güýçli demokratiýanyň bu meseläni çözmäge kömek etjekdigini aýtmaga ähli esaslarymyz bar we bu ugurda işleýäris.
- Ýakynda “Azatlyk” radiosy Türkmen-Owganystan serhedindäki ýagdaý barada yzygiderli habar berýär. Şol bir wagtyň özünde, ünsi Owganystanyň demirgazygyndaky ýaramazlaşmagyna gönükdirilýär. Owganystandan gelen söweşijileriň Türkmenistan bilen serhetden geçip, alty sany türkmen serhetçisini öldüren ýagdaýlaryndan habarly bolsaňyz gerek. ÝHHG Türkmenistan bilen Owganystanyň arasyndaky serhetdäki ýagdaýa garadymy?
“Serhetiň bu bölegi hatda syýasy ýygnaklarda-da ara alnyp maslahatlaşylmady. Öň hem aýdyşym ýaly, sebitde uzak möhletli howpsuzlyk meselelerine üns berýäris. Serhet howpsuzlygy, elbetde, ähliumumy howpsuzlyk üçin möhümdir. Bu ýerde agzalan wakalar bu mowzuguň ähmiýetini görkezýär. ABŞ Owganystanda demokratiýa gurmak we bu ýerde demokratik institutlary döretmek üçin köp maýa goýýar. Muňa garamazdan, ähli kynçylyklary ýeňip geçendigimizi aýdyp bilmeris. Şeýle-de bolsa, sebitdäki ýolbaşçylar bar bolan meseleleriň üstünlikli çözülmegi barada oýlanýarlar.
- Türkmen tarapy siziň bilen habarlaşyp, döwletiňizden Owganystan bilen serhediň howpsuzlygy meselesinde kömek soradymy?
- Bu mesele Türkmenistanyň resmileri bilen öňki duşuşyklarymda ara alnyp maslahatlaşylmady.
- Waşington ýa-da ÝHHG bu mesele boýunça teklipler bilen Türkmenistana ýüz tutdumy?
- Elbetde, Türkmenistandaky ilçihanamyz ýurduň häkimiýetleri bilen hemişe aragatnaşyk saklaýar. Türkmenistanyň Waşingtondaky ilçihanasy hem degişli guramalar bilen gatnaşykda bolup, öz aladasyny bildirýär. Asuda we güýçli Owganystan, şübhesiz, Türkmenistanyň we sebitdäki beýleki döwletleriň bähbidine bolar, şonuň üçin bu meseledäki meseleler bilelikde çözülmelidir.
- ÝHHG-nyň adam ölçegleriniň soňky ýygnagynda ABŞ-nyň wekilleriniň öz pikirlerini aç-açan beýan eden ähli ýygnaklarynda Türkmenistan sözme-söz agzaldy. Amerikan wekiliýetiniň başlygynyň soňky çykyşynda Türkmenistan aýratyn bellendi. Bir gün öň ABŞ-nyň Döwlet departamenti dini azlyklaryň ýagdaýy baradaky hasabatynda Türkmenistany “aýratyn alada goýýan” ýurtlaryň sanawyna goşdy. Bolýan zatlaryň hemmesini Waşingtonyň Türkmenistana garşy alyp barýan syýasatynyň üýtgemegi hökmünde kabul edip bolarmy?
- Bu täze syýasatyň ugry diýip biljek däl. Türkmenistanyň halkara adam hukuklary borçnamalaryny ýerine ýetirmegi baradaky aladalarymyz yzygiderli beýan edilýär. Mundan başga-da, köpçüligiň öňünde çykyşlarda-da, şahsy ýygnaklarda-da özüni görkezýär. Ýokarda agzalan ýygnak her ýyl Warşawada geçirilýär. Maksady, ÝHHG-a gatnaşýan ähli döwletleriň adam hukuklary boýunça borçlaryny näderejede ýerine ýetirendigini kesgitlemek we bu ugurda geljekdäki işler barada pikir alyşmak.
Emma, gynansak-da, Türkmenistan bu duşuşyga gatnaşmaýar, hakykatdanam gynandyryjy, sebäbi türkmen wekilleri bu çärä gatnaşan bolsalar, özlerine bildirilen tankytlara jogap bermäge mümkinçilik alardylar. Gepleşikde Türkmenistanyň ýoklugy sebäpli bu ýurda gönükdirilen ähli sözler aladalanmakdan başga zat hökmünde kabul edilýär. Hakykatdanam, türkmenleriň bu pursatdan ýüz öwürmegi gowy däl. Elbetde, Türkmenistandaky azatlyklar, şol sanda adam hukuklary baradaky pozisiýamyzy aç-açan beýan edendigimiz dogry. Biz mundan beýläk hem şeýle aladamyzy bildirmegi dowam etdireris.
Syýasy tussaglaryň maşgala agzalary, şeýle hem Türkmenistanda ýitirim bolan syýasy tussaglaryň ykbaly bilen gyzyklanýan hökümete degişli bolmadyk guramalaryň wekilleri bilen duşuşdyk, sebäbi adam hukuklaryna hormat goýmak ýaly ugurlarda öňegidişlige ýetmek we beýleki azatlyklar geljekde Türkmenistanyň howpsuzlygy üçin möhümdir.
- Türkmenistany ABŞ-nyň Döwlet departamentiniň dini azlyklar baradaky hasabatyna aýratyn alada bildirýän döwlet hökmünde goşmak baradaky teklip uzak wagt bäri goldanylýar. Bu ýyl tamamlanmagynyň aýratyn sebäbi barmy?
- Bu hasabat taýýarlanylanda, resmi iş bilen daşary ýurtda boldum. Şeýle-de bolsa, umuman aýdylanda, belli bir ýurt görnüşüne bir ýurt bellenende, hasabatyň bu ýurtdaky hakyky ýagdaýy görkezmelidigi hemişe göz öňünde tutulýar. Adam hukuklary boýunça ýyllyk hasabatlarymyzy taýýarlamak bilen, dürli çeşmelerden maglumatlary alýarys. Derňelýär, takyk baha berilýär we diňe şondan soň kanun çykaryjylara tassyklamak üçin iberilýär. Türkmenistan bilen hem baglanyşykly edil şunun ýaly waka boldy.
- Indiki soragym, Türkmenistandaky ýagdaýy ýakyndan öwrenýän bir gurama bize iberildi. Sorag: näme üçin Türkmenistany alada goýýan ýurt hökmünde goşandan soň, Döwlet Departamenti oňa garşy sanksiýalar girizmedi?
- Belli bir ýurtdaky ýagdaýa baha berlende we, elbetde, käbir şertleriň barlygynda, kanunlarymyz ýolbaşçylarymyza bu ýurda täsir çärelerini ulanmak hukugyny berýär. Elbetde, öz borçlaryny ýerine ýetirmeýän döwletlere garşy iň ýokary sanksiýalary isleýän hökümete degişli bolmadyk guramalaryň şeýle soraglarynyň manysyna düşünýäris. Şeýle-de bolsa, şeýle goşa ýol syýasaty barada, hususan-da islendik berk çäreleri görmek barada aýdanymyzda, ilkinji wezipämiz oňa dogry baha bermekdir.
Meniň pikirimçe, Türkmenistan bilen baglanyşykly şeýle baha berildi. Bu ýurt dini azlyklaryň hukuklary bilen baglanyşykly çynlakaý aladalary döredýär. Geljekde hökümete dahylsyz guramalar bilen gatnaşyklarymyzy dowam etdireris we şol bir wagtyň özünde ýurtdaky özgertmelere goşant goşarys.
- Aýdyşyňyz ýaly, şol ýygnakda Türkmenistanyň resmileri bilen duşuşmaga mümkinçilik tapylmady. Şeýle-de bolsa, şeýle ýygnaklaryň boljakdygy belli. Türkmenistandaky syýasy tussaglara degip geçseňiz, türkmen resmilerinden nähili täsir garaşylýar?
- Şu ýylyň başynda, Türkmenistanyň Daşary işler ministri Wena gelende, onuň bilen duşuşmak mümkinçiligim boldy. Bu, elbetde, uzak çekeleşik boldy. Bu mowzuga Waşingtonda, Aşgabatda we Türkmenistanyň resmileri bilen duşuşyklaryň geçiriljek beýleki ýerlerinde degýäris. Nirede bolsa-da, Türkmenistana hemişe aladamyzy bildirýäris. Bu barada gürleşýäris, sebäbi Türkmenistanyň durnuklylygy we howpsuzlygy we halkyň ýaşaýyş derejesini ýokarlandyrmak ýaly ugurlarda ösüşi üpjün edýän maksatdan başga maksadymyz ýok. Elbetde, syýasy tussaglar barada aladamy aýtdym. Emma ministr bilen bu çekişmäniň jikme-jikliklerine, näme diýendigini we nädip düşündirmek islemeýärin. Şeýle-de bolsa, adam hukuklary ýaly mowzuklarda hemme zat hakynda gürleşdik.
Türkmençeden terjime eden: "Türkmenistanyň alternatiw habarlary (ANT)
