TIPÇ: Prezident Berdimuhamedowyň 2007-nji ýylda işe başlanda beren wadalaryna garamazdan, döwlet düýpli özgerişlikleri amala aşyryp bilmedi.
BMG-nyň Çaga hukuklary komiteti şu gün Ženewada Türkmenistandaky ýagdaýa syn bermäge başlanda, Türkmen adam hukuklary başlangyjy (TIPÇ) we Adam hukuklary boýunça halkara hyzmatdaşlygy (AHHH) bu awtoritar, repressiw we ýapyk Merkezi Aziýa döwletinde çagalaryň hukuklarynyň yzygiderli bozulmagy barada duýduryş berýär
Çaganyň hukuklary baradaky komitet, Çaganyň hukuklary baradaky konwensiýanyň ýerine ýetirilişine gözegçilik edýän bilermenler guramasy 2006-njy ýylda Türkmenistandaky ýagdaýy gözden geçirdi. Komitet bu gezek Türkmenistan hökümetiniň 2006-njy ýyldan bäri çaga hukuklary pudagynda gazanylan üstünliklere baha berer.
Wenada ýerleşýän we Türkmenistanyň içindäki aktiwistler bilen ýakyndan işleşýän TIPÇ guramasy tarapyndan garalmak üçin hödürlenen hasabatda söz we söz azatlygy, maglumat elýeterliligi we elýeterlilik hukugy, bilim we dynç alyş we medeni çärelere, şeýle hem esasy saglygy goraýyş we sosial üpjünçilik ýaly ugurlarda çagalaryň we ýaşlaryň hukuklarynyň bozulmagy jikme-jik görkezilýär. Hasabat, bu sebitlerdäki ýagdaýyň çynlakaý alada galýandygyny we hökümetiň Berdimuhammedowyň 2007-nji ýylda işe başlanda wada beren özgertmelerine garamazdan hökümetiň düýpli özgerişlikleri amala aşyryp bilmeýändigini görkezýär.
Türkmen häkimiýetleri raýatlaryň (çagalary hem goşmak bilen) döwlet tarapyndan gözegçilik astynda saklanýan maglumatlary almazlygy üçin köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň işini çäklendirmegini dowam etdirýärler. Soňky ýyllarda internetiň aralaşmagy belli bir derejede artan hem bolsa, häkimiýetler onlaýn ýagdaýda "şübheli" mazmuna senzura edip, halkyň ýurtdaky ýagdaýlar barada garaşsyz maglumat berýän daşary ýurt sahypalaryna girmeginiň öňüni aldylar; sosial ulgam sahypalary; ýaşlaryň arasynda meşhur bolan forumlara we habarlaşma ulgamlaryna.
Häzirki prezident öňki prezidentiň döwründe peselen bilim ulgamyny dikeltmek üçin hiç hili yzygiderli özgertme geçirmedi. Bilim henizem güýçli ideologiki basyşa sezewar edilýär. Öňki prezident tarapyndan ýazylan meşhur Ruhnamanyň okadylmagy, häzirki prezidentiň ýazan ýa-da ýazýan kitaplaryny öwrenmek bilen çalşyryldy. Talyplar, halkyň “abadançylygyny we agzybirligini” görkezmäge gönükdirilen baýramçylyk ýörişlerine we beýleki çärelere köp gatnaşmagy dowam etdirýärler.
Has giň ilat ýurduň baý tebigy baýlyklaryndan peýdalanyp bilmeýär we köp çagalar, esasanam oba ýerlerinde, köplenç arassa agyz suwy bolmazdan garyplykda ulalýarlar. Hökümetiň uly gurluşyk taslamalary üçin jaýlary weýran bolan maşgalalaryň köpüsi ýitirilen öýleri üçin ýeterlik öwez tölegini ýa-da öýleri üçin asla töleg almady. Döwletiň köp maşgalalara beren goldawy esasan deklarasiýa bolup durýar.
Soňky ýyllarda birnäçe döwrebap lukmançylyk desgalarynyň gurlandygyna garamazdan, saglygy goraýyş pudagy henizem serişdeleri paýlamazlyk, korrupsiýa, hünärli işgärleriň ýetmezçiligi, ulularyň we çagalaryň saglygyna howp salýan üpjünçilik we derman ýetmezçiligi ýaly esasy kynçylyklar bilen ýüzbe-ýüz bolýar. Häkimiýetler ýokanç keseller ýaly ilatyň saglygy bilen baglanyşykly “islenmeýän” maglumatlary inkär etmegi we basyp ýatyrmagy dowam etdirýärler we ýaşlaryň arasynda şübheli ahlak we sagdyn durmuş ýörelgelerine ýüz tutýarlar.
TIPÇ we AHHH, Çaganyň Hukuklary Komitetini TIPÇ hasabatynda gozgalýan meselelere we kynçylyklara üns bermäge çagyrýar. Guramalar Komitetden Türkmenistan hökümetinden ýokardaky ugurlarda takyk sanlar we maglumatlar bilen üpjün edilmegini talap etmegi we Türkmenistan hökümetine sekiz ýyl ozal Çaga hukuklary baradaky komitetiň beren tekliplerini ýerine ýetirmekde öňegidişligiň ýokdugyny görkezmek isleýär.
Bu mejlisiň ahyrynda, Çaganyň Hukuklary Geňeşi, Türkmenistan üçin 2015-nji ýylyň ýanwar aýynda meýilleşdirilýän Türkmenistandaky ýagdaýa garamagyň soňky tapgyryndan öň ýurduň häkimiýetleriniň jogap bermeli soraglarynyň sanawyny tassyklar. Ýanwar sessiýasynda komitet bilen Türkmenistanyň häkimiýetleriniň wekilleriniň arasynda göni gepleşik geçiriler.
TIPÇ tarapyndan Brýusselde ýerleşýän jemgyýetçilik guramasy AHHH we Merkezi Aziýa hyzmatdaşlary bilen bilelikde durmuşa geçirilýän taslamanyň çäginde TIPÇ müdiri Farid Tuhbatullin şu gün Ženewada geçiriljek Türkmenistan synyna gatnaşar we Çaga hukuklary komitetiniň agzalaryna guramasynyň hasabatyna we goşmaça maglumat bermek üçin görkezilen meseleler we teklipler barada gysgaça maglumat berer.
Esasy meseleleriň gysgaça mazmuny
Aşakda TIPÇ-iň Çaganyň Hukuklary Komitetine beren hasabatynda gozgalýan esasy meseleleriň gysgaça mazmuny, hasabat 2014-nji ýylyň fewral aýynda gowşurylandan bäri bolup geçen wakalar bilen doldurylýar. Iňlis dilinde TIPÇ hasabatynyň doly görnüşini şu ýerden tapyp bilersiňiz: https://app.box.com/s/s00rhjnat5ay8gqx2qtx
Çaganyň söz azatlygy we maglumat almak hukugy.
Türkmen häkimiýetleri çagalaryň dürli milli we halkara çeşmelerden maglumat gözlemek, almak, ibermek we olara girmek hukugyna päsgel berýän söz azatlygyny we garaşsyz maglumata elýeterliligi çäklendirýär.
Çap ediş serişdeleri, telewideniýe we radio ýaýlymlary hökümet tarapyndan berk gözegçilikde saklanýar we senzurany aç-açan gadagan edýän we maglumata erkin elýeterlilik hukugyny kepillendirýän 2013-nji ýylda güýje giren täze metbugat kanunyna garamazdan ideologiki propaganda serişdesi hökmünde ulanylýar. Ýurtda garaşsyz we döwlet tarapyndan gözegçilik edilmeýän metbugat ýok.
Soňky ýyllarda internetiň aralaşmagy ýuwaş-ýuwaşdan köpelse-de, ýokary çykdajylar we internete girişi giňeltmek üçin yzygiderli tagallalaryň bolmazlygy sebäpli entegem gaty pes (bar bolan statistiki maglumatlara görä, ilatyň 7 göterimi töweregi). Şol bir wagtyň özünde, internet senzurasy giňden ýaýrandyr. Ýurtda ýagdaý barada habar berýän garaşsyz, daşary ýurt esasly web sahypalary (Türkmenistanyň Hronikasy web sahypasy), şeýle hem sosial ulgam saýtlary, ykjam habarlaşma ulgamlary we ýaşlaryň arasynda meşhur forumlar petiklenýär. Elektron poçtanyň aňtaw gulluklary tarapyndan hem gözegçilik edilýändigi mälimdir.
Häzirki prezident häkimiýet başyna geleli bäri birnäçe internet kafe açyldy. Emma bu kafelerdäki atmosfera özüne çekiji däl - gelýänler resminamalaryny görkezmeli, üstesine-de, internet ulanylyşy hasaba alyndy. Mekdepleriň köpüsinde internete asla girip bolmaýar.
Telewideniýe türkmen häkimiýetleriniň esasy propaganda serişdesi bolup hyzmat edýär we ýerli kanallarda ýaýlyma berilýän gepleşiklere ýakyndan gözegçilik edilýär. Daşary ýurt teleýaýlymlarynyň hususy hemra çanaklarynyň kömegi bilen görüp boljakdygyny aýtmalydyrys, ýöne häkimiýetler çanaklaryň binalaryň daş-töweregini zaýalaýandygyna salgylanyp, hemra çanaklaryny sökmäge başlap, bu maglumat çeşmesine girişi çäklendirmäge synanyşdylar.
Ýurduň özünde rejimi islendik tankytlaýan raýatlar, şeýle hem ýurduň daşynda ýaşaýanlar we Türkmenistanda ýaşaýan maşgala agzalary yzarlanýar. Ýakynda, 2014-nji ýylyň aprelinde TIPÇ başlygynyň doganyna Türkmenistandan uçmaga rugsat berilmedi we 9 ýaşly ogly bilen daşary ýurda gitmek gadagan edilenleriň sanawynda bardygyny aýtdylar.
Türkmen häkimiýetleri watançylyk aýdym-sazyny yzygiderli ösdürýärler we rep we hip-hop ýaly ýaşlaryň arasynda meşhur bolan aýdym-saz tendensiýalarynyň we hereketleriniň ýaýramagynyň öňüni alýarlar. Bu, hökümet tarapyndan tassyklanmadyk aýdymçylar üçin ýazgy studiýalaryna girmegi çäklendirmek we hökümetiň halamaýan aýdym-sazlaryny ýaýradýan web sahypalaryna girmegi gadagan etmek arkaly amala aşyrylýar.
Çaganyň bilim almak, dynç almak, şeýle hem medeni durmuşa erkin gatnaşmak hukugy.
Öňki prezident Nyýazowyň dolandyran ýyllarynda ýurtda bilim ulgamy ep-esli ýaramazlaşdy. 2006-njy ýylda Nyýazow ölenden soň, bilim ulgamynda käbir özgertmeler başlandy we 2013-nji ýylda hökmany bilimiň dowamlylygy 12 ýyla çenli ýokarlandy. Şeýle-de bolsa, özgertme prosesinde takyk umumy bähbit ýok. Täze okuw meýilnamalary gyssagly we yzygiderli işlenip düzüldi; 12 ýyllyk mekdep bilimine geçiş, degişli taýýarlyk bolmazdan gysga wagtyň içinde amala aşyryldy. Umuman aýdanyňda, bilimiň hilinde düýpli gowulaşmalar bolmady.
Soňky ýigrimi ýylda diplom alan mugallymlaryň köpüsi hünär taýdan ýeterlik taýýar däl. Birnäçe dersi öwretmek üçin okuw kitaplary ýeterlik däl, käbir ýagdaýlarda mugallymlaryň Sowet döwrüniň köne okuw kitaplaryny ulanmagyny dowam etdirmegine sebäp bolýar. Täze gurlan mekdepleriň mermer bilen örtülen Aşgabadyň daşyndaky bilim edaralary (mekdepler we çagalar baglary) köplenç ýaramaz we zerur enjamlar ýok. Häzirki prezident mekdepleri kompýuter bilen üpjün etmek üçin birnäçe möhüm başlangyç eden bolsa-da, mugallymlar köplenç IT bilimleriniň ýoklugy sebäpli kompýuterleri ulanmaýarlar, şeýle hem talyplar kompýuterleri döwse jogapkärçilik çekmekden gorkýarlar.
Bilim güýçli ideologiki ugry bilen häsiýetlendirilmegini dowam etdirýär. Öňki prezident Nyýazow tarapyndan ýazylan Ruhnamany öwrenmek, edebiýat sapaklarynda we uniwersitetlere giriş synaglarynda beýlekiler üçin zerur okalýanlaryň sanawyna girizilmegini dowam etdirýän hem bolsa, 2013-nji ýylda ýatyryldy. Şol bir wagtyň özünde, 2014-nji ýylyň başyna mekdepler häzirki prezidentiň ýazan kitaplaryny we oňa bagyşlanan beýleki awtorlaryň kitaplary boýunça sapaklar hödürlediler.
Mekdep okuwçylary we talyplar milli baýramçylyklar we ýokary derejeli işgärleriň saparlary mynasybetli guralan dürli sport çärelerine, köpçülikleýin ýörişlere we beýleki çärelere yzygiderli gatnaşmaga mejbur bolýarlar. Uzyn türgenleşikler we bu çärelere taýýarlyk sebäpli talyplar sapaklary ýitirýärler, boş wagtlaryny ýitirýärler we saglyklaryna howp salýarlar. 2012-nji ýylyň noýabr aýynda iki okuwçy öýken keselinden ejir çekdi we sowuk-doň howa güni Garaşsyzlyk gününi bellemek üçin türgenleşige gatnaşandan soň öldi.
Korrupsiýa bilim ulgamynda giňden ýaýrandyr. Mugallymlar iş üçin para töleýärler, şol bir wagtyň özünde ene-atalar hem çagalarynyň çagalar baglaryna we mekdeplerine kabul edilmegi we bahalaryň berilmegi üçin para töleýärler. Mundan başga-da, okuwçylaryň ene-atalary we mekdep mugallymlary köplenç okuw esbaplary we hatda mekdep binalaryny abatlamak üçin tölemäge mejbur bolýarlar.
Uniwersitetlerde talyplar üçin ýerleriň sanynyň çäklidigi sebäpli uniwersitet ulgamyndaky korrupsiýa derejesi has ýokary. Ýurduň içinde ýaşaýan TIPÇ çeşmelerine görä, uniwersitetiň abraýyna baglylykda uniwersitetlere girmek üçin berilýän paranyň mukdary 15000 EUR ýa-da ondanam köp bolup biler. Hökümet häzirki wagtda okuw töleglerini girizmek baradaky taslama seredýär, ýöne munuň korrupsiýa garşy göreşde kömek edip biljekdigi belli däl.
Soňky ýyllarda daşary ýurtda okaýan talyplaryň sany köpeldi. Emma bu görnüşli talyplar hem häkimiýetleriň basyşyna sezewar boldular. Käbir hadysalarda talyplaryň ýurtdan çykmagyna ýol berilmedi we / ýa-da okaýan ýurtlaryndaky syýasy wakalara bolan garaýyşlary barada çagyryldy we sorag edildi. 2014-nji ýylyň ýanwar aýynda Prezident Türkmenistanda daşary ýurt diplomlaryny tassyklamak üçin täze düzgünleri girizmek baradaky karara gol çekdi we şeýlelik bilen daşary ýurtda okaýan we okuwlaryny gutarandan soň öýlerine gaýdyp gelenleriň diplomlarynyň ykrar edilmegine goşmaça päsgelçilikler döretdi.
Etnik azlyklaryň köpüsi, soňky on ýylda mekdebiň ýapylmagy we bu dillerde okatmagyň wagtynyň azalmagy sebäpli ene dilinde okamak mümkinçiliginden mahrum edildi. Talyplar henizem milli türkmen eşigini geýmeli.
Ýakynda türkmen häkimiýetleri ilatyň arasynda, esasanam ýaşlaryň arasynda "ahlak kadalaryny berkitmek" ugrundaky tagallalaryny güýçlendirdi. Munuň repressiýanyň täze sebäbi bolup biljekdigi baradaky gorkular bar. TIPÇ-iň habaryna görä, köp halatlarda el-aýak tutup ýa-da gujaklaşan ýaş jübütlere polisiýa muny etmeli däldigi, ýogsam tussag edilmegi ýa-da uniwersitetden çykarylmagy we ş.m. duýduryş berildi.
Çaganyň ýeterlik durmuş derejesine bolan hukugy
Türkmenistanyň baý tebigy baýlyklaryna we jemi içerki önümiň ösmegine garamazdan, ýurtda köp adam garyplykda ýaşamagyny dowam etdirýär. Ýaşaýyş bahasynyň ýokarlanmagy, köpçülikleýin işsizlik we wagtynda tölenmedik aýlyk meseleleriň diňe bir bölegidir. TIPÇ-e görä, dört maşgala (ene-atalar we iki çaga) üçin ortaça sarp sebediniň bahasy 1000 manatdan (250 ýewrodan gowrak) bolup biler, ýurtda iň pes aýlyk bolsa (başdaky resmi maglumatlara görä 2014-nji ýyl) 440 manat (takmynan 115 ýewro).
Içimlik suwuň elýeterli bolmazlygy ýurduň köp ýerinde esasy mesele bolup galýar we maşgalalar we çagalar üçin saglyk netijelerini agyrlaşdyrýar. Hapalanan çeşmelerden, esasanam suwaryş kanallaryndan suwuň ulanylmagy içgeçme we dizenteriýa ýaly keselleriň ýaýramagyna sebäp bolýar.
Awtoulag ýollary, stadionlar, myhmanhanalar we kaşaň ýaşaýyş jaýlary ýaly hökümet taslamalaryny gurmak üçin ýykylan jaýlarda ýaşaýan maşgalalaryň köpüsi ýeterlik öwez tölegini almady. Käbir maşgalalara göçmäge mejbur bolan maşgalasy bilen deňeşdirip bolmajak goşmaça jaý berildi; käbir maşgalalara diňe birnäçe ýyldan soň goşmaça ýaşaýyş jaýy wada berildi; käbirlerine asla öwezini dolmak tölegi berilmedi. Häzirki wagtda öýleri weýran bolan 300-den gowrak maşgala Aşgabadyň eteginde çatmalarda elhenç şertlerde ýaşaýar.
Köp maşgalalaryň däp-dessurlaryny dikeltmek üçin türkmen häkimiýetleri 2008-nji ýylda sekiz ýa-da has köp çagasy bolan aýallar üçin “Ene mähri” (“Ene mähri”) diýen hormatly ady hödürlediler. Bu aýallar we olaryň maşgalalary jemgyýetçilik ulaglarynda mugt syýahat ýaly belli bir ýeňilliklere eýe. Häkimiýetler bu maşgalalara köplenç edilmedik ýaşaýyş şertlerini gowulandyrmagy wada berdiler. Şeýlelik bilen, 2014-nji ýylda geçirilen Halkara aýallar güni mynasybetli 17 aýal-gyza (hormatly at göterijiler) Aşgabatda täze öý wada berildi. Olaryň diňe bäşisi öý aldy.
TIPÇ tarapyndan getirilen başga bir bölümde, sekiz çaganyň enesi we maşgalasy, häkimiýetlere (Mary şäheri) köp ýüz tutandyklaryna garamazdan, iki otagly öýlerinden göçürilmek howpy astyndadyr. TIPÇ-iň şu ýyl bu meselä ünsi çekendigine garamazdan, maşgalanyň ejesine “Ene mähri” diýen hormatly at gowşurylandygyna garamazdan, başga bir ýaşaýyş jaýy teklip edilmedi.
Türkmenistanda repressiýalar we geljegiň ýoklugy ýurtdaky ýaşlaryň arasynda öz janyna kast etmegiň köpelmeginiň sebäplerini düşündirip biler. Şeýle-de bolsa, beýleki sebäpler bilen bir hatarda öz janyna kast edenleriň sany barada ygtybarly statistika ýok, sebäbi hukuk goraýjy edaralar ýagdaýy "gözegçilik astynda saklamazlyk" netijelerinden gorkup bu maglumatlary pes derejede hasaplaýarlar.
Çaganyň saglyga bolan hukugy.
Öňki prezident Nyýazowyň döwründe saglygy goraýyş ulgamy betbagtçylykly ýagdaýa getirildi. Häkimiýet başyna geçip, mirasdüşeri özgertmelere söz berdi. Ýöne häzirki zaman lukmançylyk enjamlary bilen enjamlaşdyrylan birnäçe lukmançylyk edarasyny gurandygyna garamazdan, saglyk pudagyndaky ulgamlaýyn ýetmezçiliginiň çözülmegi mümkin däl. Saglygy goraýyşdaky serişdeleri paýhasly ulanmak, korrupsiýa, hünärli işgärleriň ýetmezçiligi, lukmançylyk edaralarynyň maddy we tehniki binýadynyň gowşaklygy, dermanlaryň ýeterlik bolmazlygy ýaly esasy meseleler çözülmän galýar, netijede ulularyň we çagalaryň saglygyna howp salýar.
“Serhetsiz lukmanlaryň” (Médecins Sans Frontières) pikiriçe, ýurtda çynlakaý saglyk meselelrini yzygiderli inkär etmek bar. Saglygy goraýyş ulgamyndaky statistik maglumatlar galplaşdyrylýar; Lukmançylyk işgärleri hemişe gorky atmosferasynda we ýokardan basyş astynda häkimiýetler tarapyndan "döredilen" oňyn keşbi saklamaga borçly. 2009-njy ýylda "Serhetsiz lukmanlar" işini dowam etdirmeginiň öňüni alýan çäklendirmeler sebäpli Türkmenistandaky işini bes etmäge mejbur boldy.
Häkimiýetler ýokanç keselleriň ýaýramagy baradaky maglumatlary inkär etmegi we gadagan etmegi dowam etdirýärler, netijede bu keselleriň ýaýramagynyň öňüni almak üçin degişli çäreler görülmeýär we näsaglara şeýle ýagdaýlarda zerur lukmançylyk kömegi berilmeýär. Mysal üçin, TIPÇ häkimiýetleriň ilata habar berip bilmeýändiklerini we gündelik ideg merkezlerinde ýokanç keselleriň ýaýramagynyň öňüni alyş çäreleri görmändigini habar berdi.
Döwlet lukmançylyk edaralarynda lukmançylyk kömeginiň resmi taýdan mugtdygyna garamazdan, hassalar köplenç dürli hyzmatlar üçin tölemäge we öz hasabyna zerur lukmançylyk we beýleki enjamlary satyn almaga mejbur bolýarlar. Mysal üçin, TIPÇ-iň habaryna görä, oba çaga dogrulýan öýlerinde lukmançylyk hyzmatlary üçin resmi we resmi däl tölegden başga-da, hassahana girýän bir aýal zerur zatlary - bandajlardan, antiseptiklerden, lampalara we wentilýatorlara çenli töleg alynýar.
Düşünjäni ýokarlandyrmak boýunça yzygiderli işiň ýoklugy, şeýle hem maglumat çeşmelerine elýeterliligiň çäkliligi sebäpli ýaşlara howpsuz jyns, AIW / AIDS ýaly meseleler barada köplenç gowy maglumat berilmeýär we neşe serişdeleriniň ulanylyşynyň howplary barada ýeterlik bilim ýok; Şol bir wagtyň özünde, häkimiýetler şübheli düzgünleri ulanyp, bu meseleleri “özbaşdak çözýärler”. Şeýlelik bilen, TIPÇ-e görä, nikadan öňki jyns gatnaşyklaryny aňladýan “ahlaksyz gylyk-häsiýetlere” garşy göreşmek üçin birnäçe Aşgabat mekdebinde orta mekdep gyzlary kemsidiji lukmançylyk synaglaryna sezewar edildi; Neşe serişdelerine garşy kampaniýa wagtynda paýtagtdaky mekdepler okuwçylary gan barlagyny etmäge mejbur etdi.
